علم اجمالی و گزاریه فصلی

از جمله مباحث مهم و جالب توجه اصول فقه, بحث علم اجمالی و مسایل مرتبط با آن است. این بحث گستره ای وسیع و فروع متعددی دارد. دانش وران علم اصول مبادی مختلفی را برای بحث مزبور بر می شمارند; یکی از مهم ترین این مبادی, مسئله ماهیت علم اجمالی و تفاوت آن با علم تفصیلی است. در اصطلاح علم اصول, علم اجمالی علم به گزاره ای1 است که موضوع آن مفهوم (یکی از آن دو) (احدهما)باشد, به نحوی که ضمیر آن دو (هما) به اشیای معینی در خارج اشاره می کند.2 دانش وران علم اصول تقریبا اتفاق نظر دارند که سنخ علم در علم اجمالی و تفصیلی یک سان است, و تفاوت آن دو به معلوم باز می گردد. هم چنین از دیدگاه دانش وران علم اصول, معلوم بالذات در علم اجمالی, گزاره ای حملی است که موضوع آن مفهوم (یکی از آن دو) (احدهما) است. مسئله اصلی و مورد اختلاف این است که مفهوم (یکی از آن دو) (احدهما) یا گزاره ای که این مفهوم موضوع آن است, از چه امری حکایت می کند, و به تعبیر دیگر, معلوم بالعرض در علم اجمالی چیست. در بیشتر منابع اصولی, هرگاه عبارت (متعلق علم اجمالی) به کار می رود, منظور چنان که علم اجمالی (یا همان معلوم بالعرض) است, نه معلوم بالذات. علاوه بر این, دانش وران علم اصول اکثرا بحث را بر مفهوم (احدهما) متمرکز می کنند, نه گزاره ای که (احدهما) موضوع آن است, و گویا از دیدگاه ایشان, با تعیین محکی این مفهوم, محکی آن گزاره نیز خود به خود معین می شود;برای مثال وقتی گفته می شود: (متعلق علم اجمالی فرد یا واقع است), منظور این است که مفهوم (احدهما) از فرد یا واقع حکایت می کند. در هرحال, این مسئله دراساس مسئله ای فلسفی است, و این که اطراف علم اجمالی (یعنی مشارالیه های ضمیر (هما)) تکالیف شرعی باشند یا نه, تاثیری در اصل مسئله ندارد. به اعتباری می توان مبحث مذکور را متعلق به حوزه فلسفه زبان دانست, زیرا سخن در این باره است که جملاتی که واژه (یکی از آن دو) در آنها به کار رفته, چه ساختار منطقی ای دارند و از چه واقعیتی حکایت می کنند.