بداء: نقد و بررسی نظریه های اندیشمندان مسلمان

این مقاله به دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که با توجه به ازلی و ذاتی بودن علم و اراده ی خدواند، آیا این صفات تغییرپذیرند؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، این تغییر چگونه و در چه شرایطی رخ می دهد؟ پرسش بالا در آموزه ی بداء، که از عقاید پیروان فرقه ی شیعه ی اثنی عشری است، به خوبی پاسخ داده شده است. در میان اندیشمندان شیعه، در مورد بداء، دو رویکرد به چشم می خورد: در رویکرد اول، بداء نوعی نسخ است و نسبت آن به خدا مجازی تلقی می شود. یکی از ایرادهای این رویکرد این است که همه ی مسلمانان نسخ را قبول دارند؛ بنابراین اگر بداء امری مستقل از نسخ بوده، نسبت آن به خدا حقیقی است. این رویکرد، که از تاویل روایات اهل بیت (ع) برگرفته شده است، بداء را اظهار امر تازه از علم مخزون خدا می داند.
به نظر می رسد علت مخالفت بعضی از فرقه های مسلمان با بداء، برداشت نادرست از آن است که مستلزم نسبت دادن عجز و جهل به خداوند می شود. اما با توجه به آیه ی «کل یوم هو فی شان» که سلطنت مطلق خدا بر هستی را ثابت می کند، حکمت عدم استمرار وضع سابق، که معنای درست بداء است، توجیه روشنی می یابد.
مقاله رویکرد دوم را اثبات می کند که دو نتیجه ی مهم از آن به دست می آید: نخست این که حقیقت بداء مستلزم هیچ تغییری در علم و اراده ی خدا نیست، بنابراین مخالفت بعضی فرقه ها با بداء منطقی نیست؛ و نتیجه ی دوم این که اختلاف فرق دیگر با شیعه صرفا لفظی و سطحی است.