شواهد ساختاری از تاثیر گسل های شمالی- جنوبی در توسعه دگرریختی های جنوب خاوری بیرجند، پهنه سیستان

حرکت راستگرد شمالی- جنوبی بین ایران مرکزی و افغانستان باعث فعالیت پهنه های گسلی شمالی- جنوبی و شمال باختری- جنوب خاوری در بخش خاوری ایران شده است. تاثیر متقابل گسل ها (fault interaction) باعث ایجاد مناطق فشاری (restraining zones) در راستای پهنه های گسلی و ظهور رخنمون های افیولیتی در بین واحدهای ترشیر شده است. مطالعه هندسی و جنبشی ساختارها راهکار مناسبی برای شناخت نحوه شکل گیری و تکوین ساختاری مناطق فشاری در پهنه های گسلی در شمال شمال خاور دشت لوت (بخش شمالی پهنه ساختاری سیستان) فراهم آورده است. فعالیت گسل هایی با روندهای مختلف در منطقه خاور ایران سبب ایجاد دگرشکلی های محلی متفاوت با مناطق ساختاری مجاورآنها شده است. چنین دگرشکلی هایی، به تاثیرمتقابل گسل های با سازوکار چیره امتدادی و روندهای متفاوت شمالی- جنوبی و شمال باختری- جنوب خاوری نسبت داده شده است. تاثیر متقابل روندهای ساختاری مذکور و نقش موثرترگسل های شمالی- جنوبی سبب ایجاد مناطق فشاری با دگر شکلی بالا و ظهور خمیدگی های ساختاری شده است. ایجاد مناطق فشاری در محل همپوشانی (over lap) پهنه های گسلی شمالی- جنوبی و خمیدگی اثر محوری چین ها، ناشی از تاثیرمتقابل روندهای ساختاری شمالی- جنوبی و شمال باختری- جنوب خاوری می باشند. مطالعات ساختاری منطقه مورد مطالعه در دو بخش انجام گردید: الف) فعالیت پهنه های گسلی شمالی- جنوبی با سازوکار امتدادلغز راستگرد، باعث ایجاد مناطق عدسی شکل فشاری در راستای پهنه های گسلی شده اند. هندسه نردبانی (en echelon) این گسل ها، مناطق فشاری از نوع link damage zoneرا در محل همپوشانی آنها ایجاد شده است (مانند کسراب، ترشاب و آساکوهک) که واحدهای افیولیتی در محل همین مناطق، رخنمون یافته اند.
ب) سازوکار پهنه های گسلی شمال باختری- جنوب خاوری به صورت فشاری- برشی راستگرد است و رخنمون واحدهای افیولیتی در راستای آنها پیوسته و گسترده است.
میزان کوتاه شدگی واحدهای رسوبی چین خورده ترشیر (چین های حسین آباد، پرنگ، چاخو، شورک، مرغزار، زهاب) از شمال به جنوب افزایش یافته است. از آنجا که میزان جابه جایی در بخش مرکزی گسل ها افزایش می یابد (مانندگسل شوشک- چشمه زنگی)، کوتاه شدگی در چین ها در این منطقه وابسته به حرکت گسل هاست. وجود دگرشیبی بین واحدهای ترشیر و کرتاسه، رخنمون افیولیت ها در مکان های تحت تاثیر فشردگی، موقعیت شمال خاوری- جنوب باختری محور اصلی فشردگی در راستای هر دو روند اصلی شمال شمال خاور دشت لوت و رشد مناطق فشاری در محل تلاقی دو روند اصلی، نشانگر این است که فعالیت دو روند مذکور به طور همزمان انجام شده است. در مناطق فشاری در محل همپوشانی گسل های شمالی- جنوبی گسل های راندگی، رخنمون واحدهای قدیمی و قطعات لوزی شکل دیده می شوند. ظهور راندگی ها و رخنمون افیولیت در مناطق فشاری در بخش های شمالی منطقه مطالعه، جایی که روندهای شمال باختری - جنوب خاوری نیز بر دگرشکلی های منطقه اثر دارند، نشانگر اثر غالب روندهای شمالی- جنوبی است. از آنجا که راستای مولفه اصلی فشردگی در سرتاسر منطقه مطالعه تقریبا یکسان است، تغییرات دگرشکلی از شمال به جنوب به همراه افزایش میزان کوتاه شدگی اندازه گیری شده در چین ها، ناشی از تاثیر غالب گسل های اصلی شمالی- جنوبی بر دگرشکلی های منطقه مطالعه و پهنه سیستان است.