بررسی تطبیقی و تحلیلی تشبی هات نظامی و جامی

در این مقاله تشبی هات مخزن الاسرار و تحفه الاحرار، از وجوه مختلف موضوعی، طرفین تشبیه، وجه شبه، ادات، حسی، عقلی و انتزاعی بودن، مفرد و مرکب بودن و... بررسی و دسته بندی گردیده و پس از تطبیق تشبی هات هر دو شاعر، تحلیلی آماری و علمی از آنها ارایه شده است. یکی از اهداف این نگرش تحلیلی و تطبیقی، بررسی آماری تشبی هات هر دو شاعر و مشخص نمودن میزان ابتکار و تقلید جامی بود، هدف دیگر، دست یافتن به دیدگاه جامعی درباره نوع و دسته بندی تشبی هات آنها بود. پژوهش کاملا جنبه علمی دارد، یعنی تمام تشبی هات دو اثر مورد بررسی واقع شد (که به دلیل محدودیت مقاله، بخش هایی از تشبی هات به عنوان نمونه ذکر گردید، ولی آمارها و درصدها شامل تمام تشبی هات است.) مخزن الاسرار با 2254 بیت، 631 تشبیه و تحفه الاحرار با 1726بیت، 430 تشبیه دارد، که با توجه به تقسیم تعداد تشبی هات آنها بر تعداد ابیاتشان، قدرت تشبیه سازی و تصویرگری نظامی از جامی بیشتر است. (زیرا از کل تشبی هات این دو اثر سهم نظامی 57 درصد و سهم جامی38 درصد است و 5 درصد نیز تشبیه مشترک دارند)تحفه الاحرار جامی از نظر تنظیم ابواب و موضوعات دقیقا تقلیدی از مخزن الاسرار نظامی است؛ در تشبی هات نیز اگرچه 5 درصد تشبیه مشترک در این دو اثر دیده می شود اما چنانکه از ارقام پیداست سهم تشبیه سازی نظامی بیشتر است و تحفه الاحرار از این حیث نیز نمی تواند بر مخزن الاسرار برتری داشته باشد. از نکات مهم دیگر، توجه هر دو شاعر به آوردن اوصاف انسانی در مشبه و آوردن اشیا و ابزار در مشبه به تشبی هات آنها است. این پژوهش همچنین ثابت می کند که هر دو شاعر بیشتر به تشبی هات حسی به حسی و عقلی به حسی و تشبیه مفرد گرایش دارند. غالب تشبی هات نظامی و جامی در این دو اثر از نوع تشبیه بلیغ است، نظامی بعد از تشبیه بلیغ به تشبیه مرسل و جامی به تشبیه مفصل علاقه مند بوده است.