سرمقاله: سوارانی بر مرکب صیرورت

در یافته های همه افراد و جریانهای فکری که تاکنون انسان را به ما هو انسان مورد مطالعه و مداقه قرار دادهاند، به فهرستی از ویژگی های مشترک و یا مشابه میتوان اشاره کرد که در یافتن مختصات وجودی انسان به عنوان موجودی ذوابعاد میتواند منشا گشایش و روشنگری باشد. دراین میان، بدون تردید رواج توافق و تفاهم بر سر این خصوصیات در میان افراد بشر میتواند به تعالی، سازگاری و جهانی آرمانی بینجامد، چرا که همواره نزاع و ناسازگاری در میان آدمیان، سیراب از آبشخور فهم ناکافی از یکدیگر است. در میان این شاخصه ها و مؤلفه ها که هیچگاه هویت آدمی فارغ از آنها متصور نخواهد بود، صیرورت دائمی و حرکت ابدی انسان در بستر تحول و تغییر، یکی از ویژگی هایی است که باید آن را در زمره ذاتیات انسان دانست و اگر کسی براین اساس، آدمی را متن یک حرکت بیسرانجام در خداوند بداند، سخنی به گزاف بر زبان نرانده و برجستهترین شاخصه هویتساز انسان را در تعریف او مطمح نظر قرار داده است. ما انسانها عموما این ویژگی ذاتی و هویتساز را در تعامل با دیگران و قضاوت درباره نیات و عملکرد آنان جدی نمیگیریم و عمدتا با نگاهی قطعیتگرا، وضعیت کنونی دیگران را وضعیت و شرایط همیشگی آنان میپنداریم و از این منظر درباره قضاوت و تعامل با آنان تصمیمگیری میکنیم و از اینرو جهان امروز ما چندان رو به تفاهم و وفاق نمیگذارد و نزاع و کشمکش جزء جدایی ناپذیر جریان زندگی تلقی میشود. ما هنگامی که به تعبیر استاد مصطفی ملکیان، آدمیان را به چشم یک «فرآورده» و نه یک «فرآیند» مینگریم، در فهم و درک شرایط و تصمیمگیری های آنان چندان صائب نخواهیم بود. دقتنظر در لوازم و نتایج چنین رویکردی به روشنی مبین اهمیت فوقالعاده این نظرگاه و تاثیر شگرف آن در بسط بهداشت روانی و ترویج روحیه درک متقابل در میان جوامع بشری است. انسانی که از پس خاکریز چنین بصیرتی دیگران را رصد میکند، علاوه بر احساس آرامش و طمانیه روانی، خود را به برجستهترین اصول اخلاق دینی و انسانی متخلق می یابد و فهم همدلانه و عمیق از هویت انسانی را در خود بارور میسازد. چنین انسانی اگرچه در مقام قضاوت درباره دیگران از ناهنجاری ها، ناراستی ها و ذمایم اخلاق انسانی چشمپوشی نمیکند و آنان را مورد مؤاخذه قرار میدهد و هیچگاه صلابت خود را در تقبیح زشتی ها و تحسین فضیلتها از کف نمیدهد اما همواره ذهن او معطوف این معناست که آدمی نفس یک صیرورت در بستر ابدیت است که در هر بخش از این راه بیسرانجام شرایط و ظهورات خاص خود را دارد و از اینرو قضاوت او درباره دیگران (در صورت تطابق با واقعیت نفس الامری) تنها خاص شرایط کنونی آنان است و بر این اساس، هیچگاه آدمیان را به تیر لعن و نفرین ابدی نمیسپارد و همواره آنان رادر معرض تحول و تجدد می یابد و اینچنین چاشنی محبت و فهم همدلانه، بن مایه همه قضاوتها و تعاملات اوست. این احتیاط و دقتنظر در قضاوت که همواره مطلوب شرایعالهی و آسمانی بوده است، از سوی عارفان مبرز و حکیمان متعمق نیز به عنوان یکی از بایسته های اخلاق انسانی مورد تصریح و تاکید واقع شده است چنانکه دراینباره حضرت امام خمینی(ره) در کتاب شرح چهل حدیث درباب احتیاط در لعن و توهین، مینویسند: «شیخ عارف ما، روحی فداه، میفرمود: هیچوقت لعن شخصی نکنید، گرچه به کافری که ندانید از این عالم [چگونه] منتقل شده مگر آنکه ولی معصومی از حال بعد از مردن او اطلاع دهد، زیرا که ممکن است در وقت مردن مؤمن شده باشد.» بدیهی است که در روزگار ما فراگیری این نوع نگاه در میان انسانها (به ویژه اصحاب دیانت و اخلاق) تا چه حد میتواند از حجم انبوه رنجی که تاکنون در اثر فقدان این نظرگاه در میان اجتماعات بشری پدید آمده، بکاهد و از بروز مضاعف آن ممانعت به عمل آورد. از اینرو هر کس که امروز بر مدار صلح و گفتگو و فهم همدلانه گفتار و کردار آدمیان ره میسپرد، گریزی از آن ندارد که انسانها را همچون سوارانی بر مرکب صیرورت، در بستر زمان و شرایط موجود مورد قضاوت قرار دهد و هیچگاه حکم ابدی بر آنان نراند و همواره متفطن به این حقیقت باشد که همه موجودات و از جمله انسانها پیوسته و ناگزیر به سوی کمال و جمال بینهایت در حرکتند و هیچگاه حقیقتی جز این، نمیتواند وجهه نظر آنان قرار بگیرد گرچه آنان خود از این راز بیخبر باشند و دراین میان، انسان، نفس هیجان رفتن در این راه بیسرانجام است که هیچگاه از حرکت باز نخواهد ایستاد.