مطالعه تطبیقی نقش تاملات مذهبی- سیاسی قم، ری، بغداد و خراسان بر شیعیان قرن سوم هجری

چند پارگی سیاسی ایران قرن سوم موثر در تنوع تاملات و توسعه تعاملات متقابل مذهبی بود. مرجئه و حنیفه توانسته بودند با کارکرد توده گرایی و تساوی انگاری تاثرات عمیقی را در ایران و بین موالی بگذرانند. در اواسط قرن سوم هجری، پهنه نفوذ مکتب شافعی با ربایش شهرهایی مثل ری، نیشابور و سمرقند وتاشکند، تسلیط تامل حنفی – حنبلی را محدود کرد که نرخ تجمع شهر نشینی ناشی از کثرت جلب موالی از مناطق اقماری و روستاها به شهرهای مذکور، بی تاثیر در این روند نیست. مناسب بودن جغرافیای سیاسی ایران و تلاشهای خط شیعی زیدی با رنگ معتزلی علیه طاهریان باعث شد مه حتی سامانیان نیز در حذف کامل ریشه جامعه شناختی تامل مذکور در بخشهایی از ایران توفیق نیابند. داعیان اسماعیلی هم به ویژه در خراسان اواخر قرن سوم، تلاش سابق بر تغییر تامل مذهبی روستایی را در یک جای گشت، به تاثیر بر تغیر اعتقادی نخبگان سیاسی – شهری تبدیل نمودند.
آشکارترین سرمایه گذاری برای تمایلات امامی – شیعی ری توسط احمد بن حسن مادرانی صورت پذیرفت. کلین ری نیز شاهد طلوع شخصیت محمدبن یعقوب به عنوان رابط امامی – روائی بود مه توانست یک راهکار با قرائت قمی برای جامعه امامی بغداد در زمینه عقل گرایی و انطباق نظریه سازمان جامعه در طول غیبت ارائه دهد.
جمع بندی پایه ارتباط بین جمعیتی امامی در نیشابور، ری، قم، مرو و بلخ قرن سوم فراتر از یک لایه روبنای تبادلات صنفی است، به ویژه که قم در سایه اشعریان اواخر قرن سوم، به دلیل وجود نخبگان علمی غالب در جامعه شهری مذکور، شاهد تمرکز امامیه و برنامه ریزی توسعه اعتقادی – اقتصادی بود. نظریه آندره نیومن – ویلفرد مادلونگ، دان لوپ و پلت در این حوادث محل تامل و بررسی است.