روش شناسی تفسیر قرآن در روایات تفسیری شیعه

در کتب تفسیر اثری شیعه، حدود 14000 روایت تفسیری نقل شده است. در سده دوازدهم هجری بیشتر این احادیث در دو مجموعه بزرگ تفسیری به نامهای نور الثقلین تالیف ابن جمعه حویزی (1112م) و البرهان فی تفسیر القرآن نوشته سید هاشم بحرانی (1107م) گردآوری شد. این احادیث را می توان به طور کلی به سه دسته تقسیم کرد: دسته اول، احادیثی هستند که به تبیین معانی ظاهری آیات قرآن می پردازند؛ دسته دوم، از این احادیث به تشریح معانی باطنی قرآن می پردازند؛ دسته سوم، روایاتی است که به تطبیق مفاهیم قرآنی بر اشخاص و گروه های خاص پرداخته است، این دسته در حوزه تفسیر شیعی به «روایات جری و تطبیق» نام برده شده است و این نام از روایاتی اقتباس شده مه می گوید، «تاویل قرآن به سان مه و مهر به طور دائم بر مدار گیتی در جریان است». بنابر تحقیق انجام شده، شمار 2130 روایت از روایات تفسیری موجود به این نوع تطبیقات اختصاص دارد. به طور مثال، در بسیاری از این روایات، آیات قرآن بر پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت (ع) منطبق شده است. برخی از مفسران شیعه مانند علامه طباطبایی، جری و تطبیق را شیوه درستی دانسته اند مه اهل بیت در تفسیر قرآن به کار برده اند. از طرف دیگر، برخی منتقدان شیعه مانند دکتر محمدحسین ذهبی در کتاب «الیفسیر و المفسرون»، این شیوه تفسیری را به شدت مورد تخطئه قرار داده و آن را تفسیر به رای دانسته اند. واقعیت آن است که اگر چه اصل جری و تطبیق می تواند مورد قبول باشد، اما نمی توان گفت که همه روایات موسوم به روایات جری و تطبیق از طریق اهل بیت به دست ما رسیده است. شمار زیادی از این روایات نه از نظر متن و نه از نظر سند، قابل دفاع نیست.تحقیق نشان داده که حدود نیمی از این احادیث مسند نیست. همچنین افرادی مه در کتب رجال به عنوان غالی یا فاسد العقیده معرفی شده اند، در اسناد بسیاری از این روایات وجود دارند. برخی از این روایات به عبارات مبتذل و مضحک بیشتر شباهت دارند تا به تفسیر قرآن کریم، مانند روایاتی که «بعوضه» در سوره بقره را بر امام علی(ع) تطبیق کرده است! گفتنی است که مطابق برخی از روایات معتبر، امامان اهل بیت علیهم السلام به شدت با اینگونه تطبیقات مخالفت ورزیده اند.
این مقاله پس از تبیین مفاهیم کلیدی در حوزه تفسیر روایی و عرضه تقسیم بندی جامع نسبت به انواع روایات تفسیری اهل بیت، این دسته از روایات تفسیری را که به «روایات جری و تطبیق» موسومند را مورد بررسی قرار داده و به نقد آنها از نظر متن و سند پرداخته است.