نقشه راه رادیکال برای دستیابی به علم دینی

موضوع علم دینی، علیالاصول، به موضوع ریشهای موازنه میان عقل و وحی بازمیگردد. یعنی، به موازنه میان شناخت دینی از یک سوی و شناخت غیردینی(اعم از تجربه و تعقل و تفهم) از سوی دیگر. بر اساس این تلقی عمومی از مفهوم علم دینی، مساعی بلیغی از همان سده نخست حیات اسلام برای ساخت علم دینی (یا همان تعیین تکلیف موازنه میان شناخت دینی و شناخت غیردینی) مبذول شد که عمدتا برآمده از یک انگیزه ممتاز بود: ختم نبوت. با مرور نحوه مواجهه اندیشمندان مسلمان با موضوع شناخت غیردینی و تعیین نسبت آن با شناخت دینی، میتوانیم سه نوع مشخص را از هم متمایز کنیم.
نوع اول، شامل دیدگاهی است که میان شناخت غیردینی به نحوی که در انگاره کپرنیکی علم مدرن مشهود است از یک سوی و شناخت دینی عرضه شده در اسلام از سوی دیگر، هم به لحاظ نظر و «علم» و هم از جانب عمل و «اخلاق»، تناقض قاطعی نمییابد و در شرایط ختم نبوت، شناخت به سبک علم مدرن را راهگشا و در استمرار برنامه اصولی اسلام در ارج نهادن به «عقل» میشمرد. دراین نوع، چهره های قدیم و جدیدی میگنجند که برای نمونه، مورد عبدالرحمنابنخلدون را بررسی خواهیم کرد.
نوع دوم و اصلیترین نوع، دیدگاه غالبی است که با سیدجمالالدین اسدآبادی، شناخته می شود و بهویژه پس از برخورد مسلمین با نهادهای اجتماعی مدرن در اروپا و برآمدن ایده احیای اسلام قوام یافت. این نوع، در عین آنکه عقل و علم مدرن را استمرار برنامه اسلامی ارج نهادن به «عقل» میشمرد، انتقادات تند و کوبندهای به اخلاق و فرهنگ غرب دارند.
نوع سوم، شناخت به سبک علم مدرن را هم از جنبه جهانبینی و نظر و هم از بابت نسخه عمل و اخلاق، به چالش میخواند. این دیدگاه را در حاشیه روایتی از محمد اقبال لاهوری بررسی خواهیم کرد.