نشریه رستنیها
سال شانزدهم شماره 1 (پیاپی 49، بهار و تابستان 1394)

هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی «ایران»، در بدو تاسیس (1324) فقط بنیانگذار خود (دکتر اسفندیار اسفندیاری) را به عنوان کادر داشت. دیری نپایید که در همان سال مهندس عین اله شاهسون بهبودی به او پیوست. در سال 1326 دکتر قوام الدین شریف و در سال 1327 دکتر علی منوچهری کاشانی هم به آنان پیوستند. از آن زمان تا به امروز، 64 نفر (مجموع پرسنل پژوهشی و پشتیبانی) در این هرباریوم فعالیت داشته اند که از آن میان، گروهی از ابتدای خدمت تا زمان بازنشستگی جزو کادر هرباریوم بودند و گروهی دیگر بخشی از سال های خدمت خود را در هرباریوم گذراندند. افراد گروه دوم یا از واحدهای دیگر به کادر هرباریوم پیوستند و یا به دلایلی از کادر هرباریوم جدا شدند. هرباریوم «ایران» تا زمانی که به عنوان واحدی از موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور بود، فقط پرسنل پژوهشی داشت. از سال 1345 که این هرباریوم در قالب بخش (طبقه بندی گیاهان) در آمد تا زمانی که در طبقه دوم و سوم ساختمان مرکزی (ساختمان دکتر شریف) واقع در محوطه پنج هکتاری موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور مستقر بود، علاوه بر کادر پژوهشی فقط از تکنسین ها به عنوان کادر پشتیبانی بهره می گرفت ولی از زمان انتقال بخش تحقیقات رستنی ها و به تبع آن هرباریوم «ایران» به محل فعلی (طبقه سوم ساختمان موزه واقع در محوطه 15 هکتاری موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور)، به کادر پشتیبانی، پرسنل دیگری از قبیل کتابدار، منشی، رسام و غیره نیز اضافه گردید.

شناسایی و تعیین نام موجودات زنده نخستین گام پژوهش و کلید دست یابی به تمامی اطلاعات و سوابقی است که در مورد آن ها وجود دارد. از این رو ضروری است تا در شناسایی و تعیین نام موجودات مختلف کمال دقت به کار گرفته شود. از سوی دیگر، شناخت و حفاظت از تنوع زیستی یکی از اساسی ترین مسایل اغلب کشورهای جهان محسوب می شود و این امر نیز بدون بررسی و شناخت موجودات زنده یک منطقه یا کشور میسر نمی شود. بدین ترتیب می توان شناسایی و مطالعه ارگانیسم های مختلف را اساسی ترین گام در استراتژی حفاظت از تنوع زیستی تلقی نمود. از آنجایی که تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی بخش مهمی از سرمایه های ملی هر کشور محسوب می شوند، استقرار و توسعه هرباریوم ملی برای هر سرزمینی ضروری به نظر می رسد. بدون وجود چنین منابع و ذخایری، شناسایی گیاهان، نام گذاری علمی آن ها و انجام مطالعات در زمینه شناخت پراکنش و غنای تنوع زیستی یک کشور امکان پذیر نخواهد بود. استقرار و توسعه هرباریوم، بستری را برای انجام مطالعات در زمینه علوم مختلف از جمله بیوسیستماتیک، محیط زیست، تنوع زیستی و... فراهم می سازد.

از آغاز فعالیت مجموعه قارچ های وزارت جهاد کشاورزی در سال 1324، به عنوان قدیمی ترین مجموعه از هرباریوم های مستقر در مجموعه تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی گیاه پزشکی کشور، تاکنون قریب به یکصد هزار نمونه در این مجموعه های ارزشمند نگهداری شده است. بی شک قرارگیری این تعداد نمونه از گیاهان، قارچ ها و شبه قارچ ها، گلسنگ ها، جلبک ها، خزه ها و علف های هرز در نتیجه جمع آوری، آماده سازی و شناسایی صدها هزار نمونه از رستنی ها بوده است. جمع آوری این تعداد نمونه، مستلزم انجام مسافرت های سخت و طاقت فرسا به مناطق مختلف کشور و نمونه برداری از گوشه گوشه این سرزمین می باشد. طی 70 سال گذشته محققان و نیروهای پشتیبان بخش تحقیقات رستنی ها طی مسافرت های متعدد به منظور نمونه برداری در کوه و دشت، جنگل و بیابان و با وجود امکانات محدود به ویژه در سالیان دور به جمع آوری گنجینه ای ارزشمند از ذخایر ژنتیکی این مملکت پرداخته اند. راه اندازی، حفظ و پیشرفت یکی از قدیمی ترین و بزرگترین هرباریوم های گیاهی در کشور و مجموعه ارزشمند و غنی قارچ های ایران و وجود نمونه های متعددی از ارتفاعات قلل دماوند و سبلان تا بیابان های خشک و سوزان کویر مرکزی، اعماق جنگل های شمال، شمال شرق، شمال غرب و زاگرس، قارچ های برف زی از ارتفاعات سرد آذربایجان و اردبیل و یا از جزایر ایرانی خلیج فارس، صدها نمونه برگرفته از مناطق صعب العبور و دوردست، تنها نمایانگر گوشه ای از ارزش و اهمیت کار همکاران شاغل در این مجموعه می باشد.

با توجه به اینکه جمع آوری کنندگان نمونه ها از مهم ترین ارکان هر هرباریوم محسوب می شوند، در اینجا فهرست کاملی از اسامی جمع آوری کنندگان نمونه های گیاهان و قارچ های موجود در هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی «ایران» به همراه تعداد نمونه های جمع آوری شده توسط این افراد (به طور انفرادی یا مشترک) در قالب سه جدول ارایه می شود. در این جداول، اسامی افراد به لاتین (به صورتی که در اتیکت ها مندرج است) و براساس حروف الفبا و در ستون مقابل تعداد نمونه های جمع آوری شده توسط آن ها، درج شده است. نام کوچک جمع آوری کنندگان نیز به صورت حرف اول اسم کوچک بعد از نام خانوادگی ذکر شده است. در معدود مواردی، به دلیل نداشتن اطلاعات از برخی جمع آوری کنندگان، تنها نام خانوادگی این افراد قید شده است. لازم به ذکر است، تعداد نمونه هایی که به اشتراک و توسط بیش از یک نفر جمع آوری شده اند، برای هریک از جمع آوری کنندگان آن ها در جدول مربوط منظور شده است.

طبق قوانین بین المللی نام گذاری جلبک ها، قارچ ها و گیاهان، ICN (International Code of Nomenclature for Algae، Fungi and plants; Norvell 2011) تیپ (Type) عبارت است از عنصری که نام یک آرایه (Taxon) همیشه به آن وابسته است. تفکیک انواع تیپ تحت نام های هلوتیپ (Holotype)، لکتوتیپ (Lectotype)، ایزوتیپ (Isotype)، پاراتیپ (Paratype)،... و انتقال و نگهداری آن ها در دیگر هرباریوم ها، تسهیلات زیادی را برای متخصصین تاکسونومی به ویژه نگارندگان فلورها و تک نگارها به وجود می آورد. اعتبار علمی هرباریوم ها با داشتن نمونه های تیپ افزایش می یابد، لذا حفظ و نگهداری آن ها حایز اهمیت بسیار است. هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی «ایران» نیز از این سرمایه علمی بی بهره نبوده و از این لحاظ به عنوان یکی از مجموعه های رستنی با ارزش در کشور و در سطح جهان مطرح می باشد. مقاله حاضر که مبتنی بر بررسی و بازبینی نمونه های پایه (Type) موجود در هرباریوم «ایران» و بررسی آخرین منابع منتشره درباره گیاهان و قارچ ها است، در سه بخش گیاهان آوندی، جلبک ها و قارچ ها تنظیم گردیده است. این هرباریوم در حال حاضر در بردارنده تعداد 693 نمونه تیپ می باشد که از این میان 348 نمونه مربوط به گیاهان آوندی و یک نمونه جلبک (همگی جمع آوری شده از ایران) و 344 نمونه مربوط به قارچ ها (شامل 153 نمونه ایرانی و 191 نمونه خارجی) می باشد.

کشف و نام گذاری موجودات زنده یکی از مهم ترین دستاوردهای متخصصان تنوع زیستی به شمار می رود. محققان هرباریوم «ایران» نیز در کنار سایر فعالیت های تحقیقاتی خود از جمله: جمع آوری و شناسایی نمونه های رستنی ها، توسعه مجموعه های مختلف و گزارش آرایه های جدید برای ایران، آرایه ها، ترکیب ها و اسامی جدیدی را نیز خود یا به اشتراک نام گذاری و برای دنیا معرفی کرده اند. نخستین نوشته ای که در آن آرایه ای برای نخستین بار در جهان توسط یکی از محققان هرباریوم «ایران» معرفی شده عبارتست از مقاله ای با عنوان: Beiträge zur Kenntnis der iranischen Pilzflora که توسط پتراک و اسفندیاری (1941) در مجله Annales Mycologici (با نام فعلی Sydowia) به چاپ رسیده است. در این مقاله، شش گونه قارچ از جنس های Peronospora، Phragmidium، Thyrostroma، Stagonospora و Puccinia برای نخستین بار در دنیا از ایران معرفی شده اند. پس از آن و براساس فهرست حاضر تاکنون 334 آرایه یا ترکیب جدید شامل 170 آرایه قارچی و 168 آرایه گیاهی برای نخستین بار توسط محققان هرباریوم مذکور کشف و نام گذاری شده است. دکتر اسفندیار اسفندیاری با معرفی 111 آرایه گیاهی و قارچی از بیشترین سهم در معرفی و نام گذاری آرایه های جدید برخوردار بوده است. پس از ایشان در میان گیاه شناسان، دکتر موسی ایرانشهر با معرفی 50 آرایه و مهندس باهره جوادی با 20 آرایه گیاهی و در میان قارچ شناسان دکتر رسول زارع و دکتر جعفر ارشاد به ترتیب با معرفی 73 و 25 آرایه یا ترکیب جدید قارچی دارای بیشترین تعداد بوده اند. بررسی منبع چاپ مقالات مربوط به این یافته های جدید نشان می دهد که 52 مورد از آرایه ها در مجلات داخلی و 286 مورد در ژورنال های خارج از کشور به چاپ رسیده است. در میان آرایه ها، ترکیب ها و اسامی معرفی شده، دو تیره، هشت جنس، یک زیرجنس و یک بخش (section) جدید به چشم می خورد.

در این بررسی، مختصات جغرافیایی رستنی های جمع آوری شده از کشور شامل گیاهان، قارچ ها، خزه ها و جلبک ها که در حال حاضر در مجموعه های هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی «ایران» موجود می باشند، مورد تجزیه و تحلیل رقومی قرار گرفت. با استفاده از قابلیت های زبان برنامه نویسی VB.NET محاسبات در دو محور مختصاتی طول و عرض جغرافیایی و همچنین طراحی و ترسیم نقشه پراکنش براساس اطلاعات نمونه ها انجام شد. نتایج حاصل از پردازش داده ها، نقشه های پراکنش برای مجموعه نمونه های گیاهی با تعداد 65533 رکورد (شکل 1)، نمونه های انواع قارچ ها با تعداد 13041 رکورد (شکل 2) و برای انواع خزه ها با تعداد 458 رکورد (شکل 3) می باشد. در همین راستا، نقشه پراکنش برای انواع جلبک ها اعم از زنده یا فسیلی، علاوه بر نمونه های موجود در هرباریوم، با تعداد 5694 رکورد گزارش شده از ایران طی 85 سال گذشته نیز ترسیم شده است (شکل 4).

از سال 1324 که نخستین نمونه های قارچ ها و پس از آن نمونه های گیاهان گردآوری شده توسط افراد علاقه مند در قفسه های معدود آزمایشگاه حشره شناسی و دفع آفات نباتی جای گرفتند، کمتر تصور می رفت که در سال 1394 نمایانگر کلکسیونی از دنیای شگفت آور قارچ ها و گیاهانی باشند که در خدمت دانش پژوهان و مشتاقان این رشته ها قرار گیرد. اگر همت والا و عزم استوار پایه گذاران این مجموعه ها در آن اوقات که شرایط کار و مسافرت های علمی نسبت به امروز بسیار متفاوت و یا مشکل می نمود و نیز علاقمندی نسل های بعد برای حفظ و توسعه آن ها نبود، شاید چنین مجموعه هایی به این صورت هرگز ایجاد نمی گردید. به دنبال تشکیل این مجموعه ها بود که کم کم فکر انتشار فهرستی از آن ها نیز به اذهان آمد. در سال های 1324 و 1325، اولین و دومین فهرست قارچ های جمع آوری شده از ایران انتشار یافت و سال 1346 نیز نشر نخستین فهرست از مجموعه گیاهان گردآوری شده از ایران برحسب ترتیب تیره های گیاهی شامل نام علمی گیاهان و مشخصات کامل محل های جمع آوری شده در 377 صفحه به انجام رسید.

از جمله دستاوردهای فعالیت هفتاد ساله هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی «ایران» می توان به انتشار نوشته های علمی متعدد توسط پژوهشگران شاغل در این هرباریوم اشاره داشت. از آنجا که مستند سازی اطلاعات در کنار سایر فعالیت های تحقیقاتی همواره در بخش تحقیقات رستنی ها مورد توجه بوده لذا، از دیرباز نسبت به تهیه فهرست انتشارات بخش اقدام شده است. این فهرست طی تاریخ فعالیت بخش چندین بار مورد بازبینی قرار گرفته و کامل شده است. نسخه حاضر آخرین ویرایش این فهرست می باشد که در آن انتشارات بخش تحقیقات رستنی ها از سال 1324 تا 1394 درج شده است. در این فهرست، انتشارات بخش ابتدا براساس قدمت آن ها (تاریخ انتشار) و سپس براساس حروف الفبای نام خانوادگی نگارندگان مرتب شده است. اسامی محققان شاغل در بخش با حروف سیاه (bold) مشخص گردیده است. این فهرست همچون ویراست های قبلی تنها در بردارنده مقالات علمی-پژوهشی، کتب، تک نگاشت های علمی و نرم افزارهای پژوهشی است و مقالات و خلاصه مقالات مندرج در کنگره های علمی را شامل نمی شود. هر چند انتشارات بخش تحقیقات رستنی ها به زبان های فارسی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی و لاتینی نگاشته شده، لیکن در این مجموعه ضمن درج عناوین انتشارات غیرفارسی به صورت اصلی، انتشارات فارسی نیز به انگلیسی ترجمه شده است. این ساختار امکان استفاده از فهرست حاضر را برای محققان در داخل و خارج کشور فراهم می آورد. نگاهی به این مجموعه نه تنها تاریخچه تحقیقات در بخش تحقیقات رستنی ها و به نوعی موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور را مشخص می نماید، بلکه روند تغییرات فعالیت های تحقیقاتی در این بخش را نیز مشخص می نماید. مجموعه حاضر همچنین نمایانگر تنوع تحقیقات انجام شده طی دوران فعالیت بخش تحقیقات رستنی ها بوده و فهرستی از محققان و کارشناسانی که طی این مدت در بخش مشغول به انجام وظیفه بوده اند را ارایه می دهد.