فصلنامه حقوق پزشکی
پیاپی 16 (بهار 1390)

حفظ تندرستی افراد سالم و بازگرداندن سلامتی به کالبد بیماران، در طول تاریخ جزو وظایف آشکار جامعه پزشکی و بهداشت بوده است لذا وقتی صحبت از جنبه های مختلف حقوق بیماران به میان می آید منظور، رعایت موازین مربوط از سوی جامعه ی پزشکی اعم از پزشکان، پرستاران، داروسازان و دست اندرکاران امور بهداشتی است.
اهداف و به منظور بررسی دیدگاه های پزشکی نیاکان درباره ی حقوق بیماران با عنایت به این که برخی از داده های مربوط به آن در منابع اصلی طب سنتی و بخشی از آن در کتب دینی درج شده است با طراحی یک مطالعه کتابخانه ای به سراغ منابع مورد اشاره به ویژه نسخه های الکترونیکی «الحاوی رازی، کامل الصناعه اهوازی، قانون در طب ابن سینا، ذخیره خوارزمشاهی حکیم جرجانی، کتاب اوستا، کتاب مقدس، قرآن و...» رفته و از لحاظ لغوی و محتوایی به جستجو و یادداشت برداری پرداختیم و هدف اصلی از پژوهش حاضر، بررسی دیدگاه های پزشکی نیاکان درباره ی جنبه های مختلف حقوق بیماران بوده است.
در کتاب اوستا آشکارا بر لزوم کارآزمودگی پزشکان و تعیین دستمزد به فراخور میزان درآمد مردم تاکید شده است. در کتاب تورات با دست اندرکاران حکومت وقت که حقوق بیماران را مراعات نمی کرده اند برخورد گردیده و به آن ها تذکر داده شده است. در انجیل های چهارگانه به کرات بر امر مداوا و رسیدگی به بیماران تاکید شده است. پس از ظهور اسلام، دانشجویان پزشکی قبل از شروع درس های اصلی، دروسی نظیر فقه، اخلاق، منطق، علوم طبیعی، هندسه، هیات، نجوم و حساب را می گذراندند تا پس از تهذیب لازم به عرصه ی مقدس پزشکی وارد شوند. در قرآن مجید نجات جان یک نفر انسان از هر طبقه و نژاد و مذهبی معادل نجات جان تمامی انسان ها درنظر گرفته شده است و بر معافیت بیماران از فعالیت های روزمره به ویژه عبادات واجب، تاکید شده است. در این منابع به منظور آشنایی دست اندرکاران امور پزشکی و بهداشتی و دریافت کنندگان این گونه خدمات، هشدارهایی در خصوص داروهای تقلبی، ناآگاهی برخی از پزشکان و لزوم آمادگی کامل جامعه ی پزشکی همراه با رهنمودهایی در زمینه ی نحوه ی تولید صحیح داروها و ارائه ی خدمات صحیح پزشکی به چشم می خورد.
طبق مستندات موجود، در پزشکی نیاکان، مرز مشخصی بین اخلاق عمومی و حرفه ای، حقوق عمومی و حرفه ای، اخلاق و حقوق و حقوق و اخلاق به چشم نمی خورد و اخلاق همچون روحی در کالبد حقوق و حقوق همچون محملی برای حمل اخلاق به موازات یکدیگر به پیش می روند و با توجه به جامعه نگری طب سنتی و اولویت حفظ سلامتی افراد سالم بر بازگرداندن سلامتی به کالبد بیماران، بیش از آن که تنها به حقوق بیماران پرداخته شده باشد به «حقوق سلامت» که عنوان فراگیرتری است توجه شده است و به عبارت دیگر، حفظ سلامتی را در اولویت قرار داده اند و در مجموع، توجه به «حقوق سلامت» در ایران قبل و بعد از اسلام همواره در سایه ی پیروی از ادیان الهی، تخلق به اخلاق انسانی، گذراندن دروس مناسب در دوران علوم پایه پزشکی و آشنایی با تقوای عملی پیش کسوتان، در راس برنامه های آموزشی پزشکی و بهداشتی قرار داشته است.

در نظام حقوقی ایران به پیروی از قول مشهور فقهای امامیه با مفروض دانستن تعهد به نتیجه به عنوان ماهیت تعهدات پزشکی، به بررسی تحلیلی توصیفی ماهیت تعهدات صاحبان حرف پزشکی در برخی از مصداق های مورد اختلاف اما رایج نظیر اعضای مصنوعی، نقل و انتقال خون، آزمایش های پزشکی، فرایند بی هوشی، تضمین سلامتی بیمار و جراحی زیبایی پرداخته شده است و قانونگذار به تبع قول مشهور فقهای امامیه به منظور کاهش آثار و نتایج ضمان مترتب بر اعمال جراحی نهاد فقهی- حقوقی برائت قبل از عمل را تاسیس نموده است-نهادی که با شرایطی می تواند رافع مسوولیت ناشی از آثار و نتایج عمل گردد. در اکثر نظام های حقوقی و حتی در کشورهای اسلامی که بعضا قوانین و مقررات آن ها برگرفته از فقه عامه است با محور قراردادن تعهد به وسیله، در برخی موارد خاص و بنابر دلایل معقول و متناسب با ضروریات و نظم نوین حاکم بر جامعه و توجه توام با نظم و عدالت، ماهیت تعهد صاحبان حرف پزشکی به تعهد به نتیجه تبدیل می شود لذا در این مقاله ضمن شرح مختصری از پیشینه موضوع و نقل نظر موافقان و مخالفان، تلاش شده است ماهیت تعهدات پزشکی و جلوه های آن با نگاهی مقایسه ای و تطبیقی مورد مطالعه قرار گیرد.

متهمان و محکومان بیمار به سبب برخورداری از شرایط روحی و جسمی خاص، مستحق حمایت ویژه دستگاه قضا در سیر دادرسی کیفری هستند؛ به عبارتی در نظام عدالت کیفری باید برای این گروه از افراد در جهت رعایت موازین دادرسی عادلانه و جلوگیری از به خطر افتادن سلامتی آنان ، سیاست افتراقی حمایتی پیش بینی و مقامات قضایی را مکلف به رعایت آن نمود.
قانون گذار ایران در مجموعه قوانین کیفری به ویژه در مرحله ی اجرای احکام تاحدودی به این امر توجه نموده است. به گونه ای که در اکثر موارد ابتلای محکوم به بیماری روحی و جسمی را نه موجب ساقط شدن مجازات بلکه موجب تاخیر اجرای حکم تا زمان بهبودی دانسته است. البته هنوز جای خالی قواعدی از قبیل ضرورت حضور وکیل بدون قید و شرط در کلیه مراحل دادرسی در کنار متهمان بیمار، توجه به وضعیت جسمانی متهمان در مرحله تحقیقات مقدماتی و دادرسی، ممنوعیت اعمال هرگونه مجازات نسبت به محکومان مجنون و...احساس می شود.

ظهور روش های نوین علم ژنتیک در عرصه پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری ها، چالش های بسیاری در چگونگی تنظیم روابط و قانونگذاری مناسب به منظور حفظ حقوق بیماران به همراه خواهد داشت. بکارگیری گسترده اطلاعات ژنتیکی با هدف ارتقای سلامت فردی و اجتماعی، با عنایت به ویژگی های خاص این گونه اطلاعات که متضمن برداشت های متفاوت و حصول نتایج حساس و تاثیرگزار در آینده بیمار، بستگان وی و جامعه می باشند؛ و به موازات آن حفظ حریم خصوصی بیمار به عنوان حقی بنیادین و برگرفته از لزوم احترام به شان و کرامت انسانی، از مصادیق بارز چالش های مذکور به حساب می آید. امکان بکارگیری اطلاعات ژنتیکی بدست آمده از بیماران در حوزه های غیردرمانی و سلامتی ایشان نظیر استخدام نیروی کار، تنظیم قراردادهای بیمه (عمر یا سلامت)، پژوهش های عمومی پزشکی یا استفاده از آنها در روند رسیدگی های قضایی محاکم و...، زمینه سوءاستفاده از اطلاعات ژنتیکی و بیم تغییر فضای درمانی پیرامون آنها به فضای تجاری را فراهم نموده و در نتیجه چگونگی حفظ حقوق بیمار در جوامع امروزی را به امری خطیر مبدل نموده است. مقاله حاضر با بیان ضرورت حفظ حریم خصوصی بیمار همگام با افشای منطقی و عقلانی اطلاعات ژنتیکی، چگونگی برقراری توازن میان نفع شخصی افراد در تقابل با نفع جامعه و همچنین ایجاد تعادل در منافع متعارض اشخاص ذینفع را مورد بررسی قرار داده و در راستای نیل به آرمان حفظ حریم ژنتیکی بیمار، به لزوم قانونگذاری مناسب و ارائه معیارهای دقیق، همزمان با آموزش عمومی به اقشار جامعه اذعان می نماید.

حضور مواد غذایی تراریخته در بازار مصرف از دهه ی 90 میلادی آغاز شده است. شایع ترین محصولات تراریخته سویا، ذرت، پنبه و کانولا هستند و مهم ترین دست کاری ژنتیکی مقاومت آن ها در برابر علف کش ها و آفات گیاهی است. نگرانی درباره ی ایمنی این مواد غذایی منجر به ایجاد اقداماتی در زمینه ی برچسب گذاری آن ها گردید. از 1997م. تاکنون طبق مصوبات اتحادیه اروپا نحوه برچسب گذاری محصولات تراریخته تعیین شده است. اغلب موافقان این امر، داشتن اطلاع کافی نسبت به ویژگی های غذای مصرفی را حق مصرف کننده می دانند در حالی که مخالفان معتقدند برچسب گذاری هزینه بر است و نهایتا منجر به رد محصول از طرف مصرف کننده می گردد. این مقاله درصدد است به جنبه های گوناگون برچسب گذاری مواد غذایی تراریخته بپردازد.

قتل های سریالی از آن جهت که طی آن فرد قادر به کشتن قربانیان متعدد (و اغلب توام با شکنجه و آزارو اذیت) می شود و معمولا تا دستگیری به ارتکاب قتل ها ادامه می دهد از نظر جرم شناسی و روان شناسی از اهمیت متمایزی نسبت به قتل واحد برخوردار است. وقوع قتل های سریالی بیش از آن که منشا بیرونی و محیطی داشته باشد منشا درونی و روان شناختی دارد. در واقع، محل کنکاش این پرسش مهم که چرا فردی اقدام به کشتن سریالی قربانیان متعدد می کند شخص مرتکب و وضعیت خاص روانی وی است تا عوامل اجتماعی. یکی از عوامل روانی شایع در وقوع قتل های سریالی، اختلالات شخصیتی است؛ موضوع مقاله حاضر، علت شناسی قتل های سریالی از نقطه نظر روان شناختی و برمبنای اختلالات شخصیتی است که طی آن دو اختلال عمده و شایع خودشیفتگی و ضد اجتماعی بودن مورد بررسی قرار گرفته اند.

شاخص های سقط جنین از کشوری به کشور دیگر تفاوت دارد و کشورهای اسلامی نیز از این قاعده مستثنا نیستند. هدف از این مطالعه مقایسه ی شاخص های شرعی و قانونی سقط جنین بهداشتی و بدون خطر بین کشورهای مسلمان منطقه خاورمیانه است و نتایج نشان دهنده ی تفاوت بین کشورهاست. تنها سه کشور منطقه، سقط جنین در موارد تجاوز به عنف یا نقص مادرزادی یا هر دو را مجاز و قانونی شمرده اند. در شش کشور نیز داشتن برخی بیماری ها مجوزی برای سقط جنین محسوب می شود. در برخی موارد خاص استناد به فتوای مذهبی سقط جنین مجاز شمرده می شود. ارزیابی ارتباط بین سیاست ها و مذهب که در کشورهای اسلامی رایج است برای درک این تفاوت اهمیت دارد. برای حمایت هرچه بیشتر از حقوق زنان به تلاش ها و تحقیقات بیشتری در این زمینه نیازست. ترویج حمایت از سوی مسوولان بهداشتی می تواند تلاش موثر دیگری در جهت یکسان سازی قوانین سقط جنین به نفع زنان در کشورهای اسلامی منطقه خاورمیانه باشد.