نشریه مطالعات خاورمیانه
سال ششم شماره 3 (پیاپی 19، پاییز 1378)

خلیج فارس در دهه 1990 شاهد بروز دو موج تحولات بوده است، نخستین موج این تحولات پیش از جنگ دوم خلیج فارس آغاز شد و هنوز ادامه دارد. در مقاله حاضر این موضوع مطرح می شود که موج نخست با وجود تمامی تبلیغات و سروصداهایی که به پا کرد نتوانست به تحولات عمیق و بنیادین در سطح خلیج فارس منجر شود و نتیجه عملی آن افزایش چشمگیر حضور و نفوذ آمریکا در منطقه بود، ساختارهای سیاسی و امنیتی منطقه دستخوش دگرگونی اساسی نشد در حالی که دومین موج اگرچه چندان آشکار نیست و بسیار کند پیشرفت می کند ولی در صورت تداوم می تواند در درازمدت به تغییرات بنیادی و به مراتب گسترده تری منجر شود. به طور کلی در مقاله حاضر این فرضیه مطرح می شود که علت اصلی شکست موج نخست آن بوده که رویدادهای نیمه نخست دهه 1990 هیچ گسستی در منطق سیاسی- نظامی حاکم بر ترتیبات موجود منطقه پدید نیاورد در حالی که موج جدید قادر است زمینه های چنین تحولی را ایجاد کند. به عقیده نویسنده مقاله این تحول باید جنبه گفتمانی داشته باشد.

مرکز پژوهش های وحدت عربی از سال 1996 و از نشست ششم سالانه خود کوشیده است درباره دیدگاه جنبش های اسلامی و جنبش های ناسیونالیستی عربی در مورد دموکراسی در جهان عرب بحثهایی را به صورت مجموعه مقالات و به شکل کتاب عرضه دارد. کتاب دموکراسی و احزاب در کشورهای عربی که از سوی این مرکز در سال 1999 به چاپ رسید حاوی مجموعه مقالات و بحثهایی است که در نشست سالانه هفتم این مرکز در سال 1997 عرضه شد. از مقالات انتقادی قابل توجه در این کتاب که دیگر صاحبنظران را به چالش با آن وادار کرد مقاله ولید خدوری سردبیر نشریه میدل ایست اکونومیک سروی (میس) چاپ قبرس بود. خدوری در این مقاله کوشیده است علل ناکامی های ناسیونالیست های عرب را در ایجاد نظامی دموکراتیک در جهان عرب و یا در آن دسته از کشورهای عربی که به حکومت رسیدند موشکافی کند. آنچه در ذیل می خوانید ترجمه کامل این مقاله است که صرفا دیدگاه های نویسنده را در مورد موضوع مورد بحث بیان می کند.

پس از هفتصد سال امپراتوری عثمانی در جنگ جهانی اول به دست قدرتهای اروپایی فروپاشید، مانند غالب حکومتهای دوران پیش مدرن، این امپراتوری نیز حکومتی مذهبی بود. سلطان عثمانی خود را خلیفه مسلمین می نامید و از همین طریق نیز به سلطنت خود مشروعیت می بخشید. به همت مصطفی کمال که ترکان او را آتاتورک نامیده اند، از میان خاکستر امپراتوری گسترده عثمانی کشور ترکیه متولد شد. ویژگی حکومت این کشور جدید دوری جستن از اسلام به عنوان ایدیولوژی حکومت و تاکید بر ترک بودن همراه با گرایش شدید به غرب بود. ترکیه کشوری شد مبتنی بر جدایی دین از سیاست و طالب پیوستن به جامعه اروپا. سیاست نگرش و گرایش به غرب که آتاتورک آن را بنیاد نهاد تا امروز مورد تاکید و پیروی از همین سیاست گرایش به غرب، ترکیه پیوسته کوشیده است که به عضویت جامعه اروپا درآید که با وجود ممارست بسیار دولتهای ترکیه تا امروز ثمربخش نبوده است.

پنجاه سال پیش از این، جنگ جهانی دوم به پایان رسید و سازمان ملل متحد تاسیس شد. تشکیل یک سازمان جهانی برای حفظ صلح و امنیت بین المللی در سایه همکاری نهادینه کشورهای قدرتمند، تولد صلحی پایدار را برای جامعه بین المللی نوید می داد. برخلاف انتظار بنیان گذاران سازمان ملل متحد همکاری بین کشورهای پیروز در جنگ جهانی دوم دیری نپایید و ایتلاف دوران جنگ به سرعت جای خود را به کشمکش و ناسازگاری داد. پایان جنگ سرد نیز همچون آغاز آن برای بسیاری از ناظران امور بین المللی غیرمنتظره بود. تحولات سیاسی- اقتصادی درون بلوک شرق به درهم شکستن ساختار حکومتی و ایدیولوژی حاکم بر کشورهای اروپای شرقی و اتحاد جماهیر شوروی انجامید در بعد بین المللی، تحولاتی مانند تجزیه شوروی و استقلال جمهوری های آن، وحدت دو آلمان و از بین رفتن پیمان ورشو چنان سریع و غیرمترقبه به وقوع پیوست که تقریبا هیچ یک از تیوریهای موجود در روابط بین المللی و نیز سیاستمداران برجسته یارای پیش بینی و تحلیل آن را نداشتند.