نشریه اکوفیتو شیمی گیاهان دارویی
سال سوم شماره 2 (پیاپی 10، تابستان 1394)

این تحقیق به منظور بررسی اثر برخی فاکتورهای محیطی (ارتفاع از سطح دریا و خاک) بر کمیت و کیفیت اسانس گیاه دارویی چای کوهیStachys lavandifolia vahl. در سال 1386 در استان خراسان رضوی در شهرستان چناران به اجرا درآمد. نمونه های گیاه در زمان گلدهی کامل از دو منطقه به ارتفاع 2000-2200 و 2200-2400 متر از سطح دریا در قالب طرح کاملا تصادفی انجام شد. نمونه برداری از اندام های هوایی (گل و برگ) گیاه انجام گرفت و در هوای آزاد خشک و اسانس آن به روش تقطیر با آب با استفاده از دستگاه کلونجر استخراج گردید. جهت شناسایی ترکیبات اسانس از دستگاه های GC و GC-MS استفاده شد. نتایج نشان داد که بین درصد اسانس و ارتفاع از سطح دریا رابطه معنی داری وجود داشت و به ترتیب ترکیب های: ان-تترادیکانول و متیل تترادیکانول بیشترین درصد ترکیبات اسانس گیاه را به خود اختصاص دادند. همچنین بین فاکتورهای خاکی مورد مطالعه، مواد آلی و pH در دو منطقه اختلاف معنی داری وجود داشت.

در این مطالعه ترکیبات تشکیل دهنده اسانس گیاه آویشن eriocalyx (Ronniger) Jalas.Thymus و خواص ضد قارچی آن علیه گونه های Candida albicans، C. glabrata و C. krosei مورد بررسی قرار گرفت. گیاه مورد نظر در سه مرحله نموی از فروردین تا تیرماه سال 1391، از منطقه جغرافیایی دره سید واقع در روستای چمشک جنوب خرم آباد (استان لرستان) جمع آوری و اسانس آن به روش تقطیر با آب با دستگاه کلونجر استخراج گردید. ترکیبات موجود در اسانس در مرحله گلدهی به وسیله کروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) شناسایی و خواص ضد قارچی اسانس در سه مرحله نموی با استفاده از روش میکرودایلوشن، حداقل غلظت بازدارندگی (MIC) و حداقل غلظت کشندگی (MFC) تعیین گردید. نتایج نشان داد که در مرحله گلدهی، مهمترین ترکیبات شیمیایی اسانس گیاه شامل: تیمول (6/42 درصد) و کارواکرول (33/32 درصد) بوده که MIC و MFCآن برای گونه های Candida albicans، C. glabrata و C. krosei به ترتیب 125/0 تا 25/0 و 25/0 تا 5/0 میکروگرم در میلی لیتر به دست آمد. از آنجایی که اسانس گیاه در هر سه مرحله، علیه هر 3 گونه ازCandida ، اثر بازدارندگی خوبی از خود نشان داد، لذا می توان از آن به عنوان یک اسانس موثر علیه این گروه از قارچ ها استفاده کرد و با مطالعات بیشترجایگزین داروهای ضد قارچی شیمیایی نمود.

صمغ درخت بنهPistacia atlantica در طب سنتی بلوچستان به صورت خوراکی و موضعی در درمان بیماری های عفونی به کار می رود. در این پژوهش مقدار فنل، فلاونوئید کل و خاصیت آنتی اکسیدانی عصاره های آلی و آبی صمغ و دود حاصل از سوزاندن صمغ بنه بررسی شد. برای سنجش میزان فنل و فلاونوئید به ترتیب از معرف های فولین سیوکالتیو و AlCl3 و برای اندازه گیری پتانسیل آنتی اکسیدانی از دو روش DPPH و FRAP استفاده شد. نتایج نشان داد محتوای فنلی و فلاونوئیدی برای نمونه ها به ترتیب در محدوده 04/7– 07/4 میلی گرم گالیک اسید در هر گرم وزن خشک و 34/1-65/0 میلی گرم کوئرسیتی در هر گرم وزن خشک می باشد که عصاره متانولی صمغ با 15/0±04/7 میلی گرم گالیک اسید در هر گرم وزن خشک بیشترین مقدار فنول و با 13/0±34/1 میلی گرم گالیک اسید در هر گرم وزن خشک بیشترین مقدار فلاونوئید نسبت به سایر عصاره ها برخوردار بود .در ارزیابی پتانسیل آنتی اکسیدانی به روش DPPH محدوده غلظت مهار 50 درصد رادیکال های آزاد توسط عصاره هاμg/ml 08/340-043/122 می باشد که عصاره متانولی صمغ با مقدار μg/ml 3/2±043/122 دارای بیشترین قدرت مهارکنندگی است. توان آنتی اکسیدانی در روش FRAP در محدوده (mM Fe2+/ mg sample) 44/33-03/16 می باشد که عصاره متانولی با مقدارmM Fe2+/mg sample7/1±44/33 از توان بالاتری برای احیای آهن برخوردار است و اینکه عصاره های کلروفرمی از مقادیر کم فنل، فلاونوئید و حداقل فعالیت آنتی اکسیدانی برخوردار است. میزان همبستگی داده ها با نرم افزار SPSS بررسی گردید. صمغ گیاه بنه به دلیل تولید ترکیبات فنلی از خاصیت آنتی اکسیدانی مناسبی نیز برخوردار است.

جنسRuscus L. متعلق به تیره مارچوبه دارای شش گونه است که در سراسر دنیا پراکنده اند و دارای مشتقات استروئیدی، ساپونینی و گلیکوزیدی می باشد. گونه Ruscus aculeatus L. تنها گونه این جنس می باشد که در ایران رشد می کند و به وفور در جنگل های شمالی و دره های مرطوب یافت می شود. در طب سنتی از عصاره این گیاه به عنوان مقوی عروق سیاهرگی و درمان بواسیر استفاده می شود. لذا در این تحقیق ریزوم گیاه کوله خاص در اوایل تیرماه 1390 از شهرستان سوادکوه در استان مازندران جمع آوری و پس از خشک کردن، آسیاب و با استفاده از حلال هگزان چربی زدایی شد. عصاره گیری با روش سوکسله و با حلال متانول انجام شد. عصاره پس از تغلیظ توسط روتاری با حلال بوتانول نرمال و آب دوفازی شد. رسوب ناشی از اضافه کردن دی اتیل اتر به فاز آلی با روش های کروماتوگرافی مایع تحت خلاء (VLC) و کروماتوگرافی ستونی شستشو گردید، تا ترکیب موجود در عصاره خالص سازی گردد. در ادامه با استفاده از روش های طیف بینی رزونانس مغناطیسی هسته (1H-NMR)، فروسرخ (IR) و طیف سنجی جرمی ساختمان شیمیایی ترکیب استخراج شده یعنی ترکیب Stigmast-5،22-dien-3-O-α-D-glucopyranoside شناسایی گردید.

به منظور مطالعه اثر کاربردی باکتری های تثبیت کننده نیتروژن و تراکم بوته بر کمیت و کیفیت اسانس گیاه دارویی شوید (Anethum graveolens L.)، آزمایشی به صورت فاکتوریل دو عاملی با استفاده از عوامل باکتری های تثبیت کننده نیتروژن شامل مخلوطی از ازتوباکتر و آزوسپیریلوم (عدم تلقیح، تلقیح با بذر، محلول پاشی بر روی بوته در مرحله ساقه رفتن و تلقیح با بذر + محلول پاشی بر روی بوته در مرحله ساقه رفتن) و تراکم بوته (5/12، 7/16 و 25 بوته در متر مربع) در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی با دوازده تیمار و سه تکرار در مزرعه دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن در سال 1389 مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که بیشترین میزان اسانس (5/2 درصد)، عملکرد اسانس (9/67 کیلوگرم در هکتار) و درصد کارون اسانس (34/52 درصد) در تیمار تلقیح با بذر همراه با محلول پاشی بر روی بوته در مرحله ساقه رفتن حاصل گردید. تراکم بوته نیز دارای تاثیر معنی داری بر روی صفات مورد بررسی بجز میزان اسانس بود، به طوری که بیشترین عملکرد اسانس (6/72 کیلوگرم در هکتار) و درصد دیل آپیول در اسانس (67/9 درصد) در تراکم 25 بوته در مترمربع و نیز بیشترین درصد کارون در اسانس (74/52 درصد) در تراکم 7/16 بوته در متر مربع بدست آمد. طبق نتایج حاصله، تیمار شامل مصرف دو بار باکتری های تثبیت کننده نیتروژن و استفاده از تراکم 25 بوته در مترمربع، بهترین نتیجه را داشته است.

تغییرات عوامل محیطی مثل خشکی، سرما، گرما، شوری و فلزات سنگین از جمله تنش هایی هستند که علاوه بر رشد و نمو در کمیت و کیفیت مواد موثره گیاهان نیز تاثیر می گذارند. در این تحقیق به جهت بررسی تاثیر سرب و کادمیوم در تنش شوری بر گیاه ریحان، آزمایشی در سال 1392 به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی با 3 تیمار و 4 تکرار در گلخانه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه شاهرود انجام پذیرفت. تیمارهای آزمایش شامل شوری در 3 سطح (صفر، 5/2 و 5 دسی زیمنس بر متر)، سرب در 3 سطح (صفر، 50 و 100 میلی گرم بر لیتر) و کادمیوم در 3 سطح (صفر، 5 و 10 میلی گرم بر کیلوگرم خاک گلدان) بودند. تیمار شوری در مرحله 6 برگی گیاه و در مرحله شروع فاز زایشی (برای دومین بار) اعمال شد. اعمال تیمار سرب به صورت محلول پاشی در مرحله 6 برگی انجام پذیرفت. تیمار کادمیوم یک بار و همزمان با کاشت اعمال شد. به این طریق که غلظت های مورد نظر بر حسب میلی گرم بر کیلوگرم خاک گلدان مخلوط شد.برای شناسایی ترکیب های موجود در اسانس و آنالیز مواد موثره برگ و ساقه در مرحله گلدهی از دستگاه های گاز کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) استفاده شد. در این آزمایش کادمیوم موجب کاهش عملکرد اسانس به میزان 49/0 لیتر در هکتار نسبت به شاهد شد. درصد متیل کاویکول و ای-سیترال در ریحان با کاربرد کادمیوم به ترتیب 97/2 و 36/0 درصد کاهش یافت. آنزیم سوپر اکسید دیسموتاز، کاتالاز و پراکسیداز در شرایط کاربرد کادمیوم کاهش یافت. سرب موجب کاهش عملکرد اسانس، درصد متیل کاویکول، پراکسیداز، کاتالاز و سوپر اکسید دیسموتاز شد. تیمار شوری توانست از کاهش درصد پراکسیداز، کاتالاز و سوپر اکسید دیسموتاز توسط سرب و کادمیوم جلوگیری کند. استفاده از سرب در شرایط شوری موجب کاهش معنی دار سیس-آلفا-بیسابولن گردید.

به منظور بررسی اثر زمان برداشت بر کمیت و کیفیت اسانس پوست میوه مکزیکن لایم (Citrus aurantifolia (Christm Swingle. آزمایشی در قالب طرح بلوک های کامل تصادقی در سه تکرار طی خرداد تا مهرماه 1391 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی حسن آباد شهرستان داراب انجام شد. به همین منظور از میوه های گیاه طی سه مرحله: خرداد، تیر و مهر ماه برداشت و سپس پوست میوه ها خشک و اسانس گیری به روش تقطیر با آب صورت گرفت. ترکیبات تشکیل دهنده اسانس ها بوسیله دستگاه های کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنجی جرمی (GC/MS) مورد تجزیه و شناسایی قرار گرفتند. نتایج بررسی ها نشان داد که تاثیر مراحل مختلف برداشت بر بازده اسانس لایم در سطح 1 درصد معنی دار بود. بازده اسانس بر اساس درصد (w/w) به ترتیب 29/1، 64/0 و 76/0 درصد بود که بیشترین بازده اسانس از مرحله اول برداشت بدست آمد که نسبت به دو مرحله دیگر برداشت اختلاف معنی داری نشان داد. ترکیبات تشکیل دهنده اسانس ها نشان داد که در تمام مراحل برداشت ترکیب های: لیمونن ، بتا-پینن، ژرانیال، نرال و گاما-ترپینن ترکیب های عمده اسانس بودند اما بیشترین درصد ترکیبات در مرحله اول برداشت یعنی خردادماه به ترتیب مربوط به لیمونن، ژرانیال و نرال (42، 5/15، 9/11 درصد) بوده که با رسیدن میوه ها درصد این ترکیبات کاهش یافته و بالعکس بتا-پینن و گاما-ترپینن (9/23 و 9/4 درصد) بیشترین ترکیبات در مرحله سوم برداشت یعنی مهرماه بود. بر اساس نتایج بدست آمده بهترین زمان برداشت برای رسیدن به حداکثر بازده اسانس، عملکرد لیمونن، ژرانیال و نرال در خردادماه و برای رسیدن به حداکثر عملکرد بتا-پینن و گاما-ترپینن در مهرماه بوده است.

گیاه خات با نام علمی Catha edulis Forsk. متعلق به تیره شمشاد از مصارف زیادی در کشورهای همسایه، ولی در داخل کشور ناشناخته است. هدف از این تحقیق بررسی و مطالعه شیمیایی اسانس گیاه خات می باشد. برگ های این گیاه در تابستان 1393 از منطقه شامانیکای آفریقای جنوبی جمع آوری گردید. از دستگاه کلونجر به منظور استخراج اسانس و از دستگاه کروماتوگرافی گازی با طیف سنج جرمی (GC-MS) برای شناسایی ترکیبات تشکیل دهنده اسانس استفاده شد از میان 32 ترکیب شناسایی شده در اسانس گیاه که 4/83 درصد از کل اسانس را تشکیل می دادند، به ترتیب ترکیبات: ترانس- کاریوفیلن (46/3 درصد)، منتول (81/4 درصد)، پالمیتیک آلدئید (44/3 درصد)، اسید پالمیتیک (01/8 درصد) و کورن (12/48 درصد) از مهمترین مواد متشکله اسانس گزارش گردید. ترکیب کورن دارای اثرات ضدسرطانی جالبی است که برای اولین بار در این گیاه با این مقدار فراوان مشاهده می شود. وجود ترکیبات ضدسرطان در عصاره و اسانس این گیاه نشان می دهد که گیاه خات به دلیل سنتر ترکیبات ثانویه دارویی مثل کورن می تواند به عنوان یک منبع دارویی با اثر ضدسرطانی مدنظر قرار گیرد.