نشریه اکوفیتو شیمی گیاهان دارویی
سال دوم شماره 4 (پیاپی 8، زمستان 1393)

در این مطالعه تاثیر مقادیر مختلف کود ازت و ساعات مختلف برداشت بر کمیت و کیفیت اسانس و میزان فنل کل در گیاه دارویی مرزه (Satureja hortensis L.) مورد بررسی قرار گرفت. آزمایش به صورت فاکتوریل درقالب بلوک های کامل تصادفی با 3 تکرار و اثر چهار سطح کود نیتروژن (0، 50، 100 و150 کیلوگرم در هکتار) و در ساعات مختلف برداشت (6 ، 12 و 18) انجام شد. اسانس گیاه توسط دستگاه کلونجر (تقطیر با آب) با تعیین درصد اسانس، استخراج و سپس ترکیب های تشکیل دهنده اسانس توسط دستگاه GC-MS مورد تجزیه قرار گرفتند. برای اندازه گیری میزان فنل کل از روش فولین – سیکالتو و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات ازروش آنالیز واریانس دو طرفه و نرم افزار SPSS استفاده شد. نتایج نشان داد که میزان کود در افزایش یا کاهش اسانس و سپس فنل کل در گیاه تاثیر دارد (05/0P<) اما درترکیبات اسانس تاثیر قابل ملاحظه ای ندارد. با افزایش کود نیتروژن به میزان 50 تا 100 کیلوگرم در هکتار باعث افزایش مقدار اسانس و فنل کل شده در حالی که با افزایش بیشتر کود از میزان اسانس و فنل کل کاسته می شود. همچنین ساعت برداشت در میزان اسانس و فنل جذب شده نیز تاثیر دارد (05/0P<). به طوری که میزان فنل در برداشت صبحگاهی بیشتر از ظهر و عصر است و میزان اسانس در برداشت ساعات آخر روز بیشتر است. بنابراین به منظور دستیابی به بیشترین مقدار اسانس و فنل کل در گیاه مرزه بهتر است این گیاه در شرایطی با میزان کود نیتروژن بین 50 تا 100 کیلوگرم در هکتار کاشت و برداشت شود.

هدف از این تحقیق، بررسی و پژوهش در مورد اتنوبوتانی گیاهان دارویی مردمان بومی مناطق شمال شرقی استان خوزستان می باشد. با استفاده از پرسشنامه ، اطلاعات افراد بومی در زمینه استفاده از گیاهان دارویی جمع آوری گردید و در فرم های مخصوص تدوین شد. تعداد 174گونه گیاه دارویی متعلق به 65 تیره گیاهی، از مناطق مختلف شمال شرق استان (ایذه، باغملک، دهدز، لالی، اندیکا و مسجدسلیمان) جمع آوری و شناسایی گردید و نتایج نشان داد که به ترتیب: تیره هایAsteraceae (22 گونه)، Lamiaceae (20 گونه)، Apiaceae (19 گونه) و Fabaceae (16 گونه) گیاهی از بیشترین کاربرد داروسازی برخوردار بودند و بیشترین موارد مصرف به ترتیب در زمینه رفع مشکلات گوارشی، تنفسی، سیستم ادراری وکاهش قند وچربی خون مشاهده شد. لذا با توجه به استفاده گسترده از گیاهان دارویی، توسعه طرح های اشتغال زایی بر مبنای کشت و توسعه گیاهان دارویی سازگار با شرایط اکولوژیکی منطقه، می تواند حداکثر بهره وری را داشته و راهکاری مناسب برای حفظ خزانه ژنتیکی گیاهی باشد.

بسیاری از گونه های دارویی که در عرصه های طبیعی پراکنش دارند به دلیل بهره برداری بی رویه در معرض تخریب قرار گرفته و برای جلوگیری از این پدیده، کشت و اهلی کردن آنها ضرورت دارد که آن هم بدون اطلاع از عوامل اکولوژیک موثر در پراکنش آنها در زیستگاه های طبیعی میسر نیست. پس از جمع آوری اطلاعات موجود در مورد پراکنش گونه گیاهی Teucrium polium در شرایط مختلف رویشگاهی حوضه آبخیز مهارلو، 3 ناحیه رویشی انتخاب گردید. به منظور تعیین نوع و میزان ارتباط این گونه با مولفه های اکولوژیکی، برداشت های صحرایی در هر 3 منطقه پراکنش گیاه انجام شد. عمده خصوصیات گیاهی نشان دهنده ارتباط قوی درصد پوشش، تراکم، فراوانی، تولید، وفور، بنیه گیاهی، چیرگی، اجتماعی بودن و تکمیل چرخه فنولوژی بود. جهت بررسی رفتار پارامترها و همگنی آنها با یکدیگر، از آنالیز مولفه های اصلی (PCA) استفاده شد. با توجه به ضرایب تجزیه به مولفه های اصلی، مشخص گردید که متغیرهای اجتماعی بودن و بنیه گیاهی بیشترین ضرایب را در مولفه اول و تراکم و تولید، بیشترین ضرایب را در مولفه دوم دارند. نمودار ضرایب Pc1 در برابر Pc2 مشخص کرد، سه رویشگاه در سه ناحیه جداگانه قرار دارند. همچنین نتایج نشان می دهد که پراکنش و نیاز رویشگاهی گیاه کلپوره، به مقدار زیادی در دو رویشگاه : سروستان و دراک مشابه بوده و در یک گروه قرار می گیرند. با در نظر گرفتن شباهت 60 درصد در هر دو مرحله آنالیز خوشه ای، نتایج نشان می دهد که بین رویشگاه سروستان و چشمه انجیر برای متغیرهای گیاهی، 76/76 درصد شباهت دیده می شود و با در نظر گرفتن تمامی متغیرها (اکولوژیکی و گیاهی)، شباهت این دو رویشگاه به 98/47 درصد می رسد.

اسانس گیاه دارویی مرزه (Satureja mutica L.) متعلق به تیره نعناعیان در صنایع مختلف دارویی، آرایشی و بهداشتی کاربرد فراوان دارد. در این تحقیق به منظور دستیابی به کمیت و کیفیت بهینه اسانس گونه Satureja mutica، در زمان های مختلف برداشت، سرشاخه های هوایی گیاه در دوره های مختلف رشد گیاه (1391) جمع آوری و پس از خشک شدن به روش تقطیر با بخار آب اسانس گیری و جهت آنالیز و شناسایی مواد موثره اسانس از دستگاه GC-MS استفاده شد. نتایج نشان داد بالاترین بازده اسانس به ترتیب مربوط به فصول تابستان (78/3 درصد) و بهار (26/3 درصد) گزارش شد و دو ترکیب گاماترپینن و تیمول عمده ترکیبات اسانس بهاره و ترکیبات کارواکرول و پارا-سیمن عمده ترکیبات اسانس پاییزه گزارش گردید، یافته های این بررسی نشان داد که اسانس تابستانه در فاز گلدهی گیاه از کمیت و کیفیت بهینه اسانس برخوردار است و این موضوع در تایید استفاده و برداشت سنتی گیاه و سپس تاثیرپذیری بیشتر آن قابل بحث است.

آویشن شیرازیZataria multifloraBoiss. یکی از گونه های دارویی تیره نعناییان (Lamiaceae) می باشد که فقط در مناطق جنوب ایران افغانستان و پاکستان به صورت خودرو رویش دارد. در این تحقیق به منظور بررسی کمیت و کیفیت ترکیب های شیمیایی روغن اسانسی جمعیت های مختلف این گونه، سرشاخه های گلدار چهار جمعیت از استان های اصفهان، فارس،یزد و هرمزگان جمع آوری گردید. اسانس سرشاخه های گلدار گیاه به روش تقطیر با آب (طرح کلونجر) استخراج و سپس اجزای شیمیایی آن به روش های گاز کروماتوگرافی (GC) و گازکروماتوگرافی-طیف سنجی جرمی (GC-MS) شناسایی شدند. محتوای اسانس در محدوده 5/1 تا 3/3 درصد برآورد شدند. تعداد 27 ترکیب در تمامی نمونه ها شناسایی شدند که مجموع مقادیر آن ها از 1/96 تا 9/99 درصد کل اسانس هر یک از نمونه ها متغیر بود. دو ترکیب کاروا کرول و تیمول از مهم ترین اجزای اسانس سرشاخه های گلدار مورد مطالعه بودند. بیشترین میزان کارواکرول به ترتیب در اسانس مربوط به جمعیت های: اصفهان (1/75 درصد)، یزد (2/62 درصد) و هرمزگان (4/52 درصد) و بیشترین میزان ترکیب تیمول مربوط به اسانس جمعیت یزد گزارش گردید.

ترکیبات فنلی گیاه آویشن باغی(Thymus vulgaris L.) از جمله مهم ترین فرآورده های آنتی اکسیدانی آن می باشد که در صنعت داروسازی مورد استفاده قرار میگیرد. بدین منظور در این تحقیق تغییرات کمی ترکیبات فنلی گیاهدارویی آویشنتحت تنش خشکی و شوری مورد بررسی قرار گرفت. این تحقیقدر سال 1392در قالب طرح کاملا تصادفی با سه تکرار در گلخانه و آزمایشگاه دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) اجرا گردید. عصاره گیری به روش ماسراسیون انجام گرفت و ترکیبات فنلی با استفاده از دستگاه کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC) اندازه گیری گردید. نتایج آزمایش نشان داد که تنش شوری و خشکی اثر معنی داری (1%≥P) در میزان تیمول و سایر ترکیبات فنلی دارند. در تنش خشکی مقادیر وانیلیک اسید، تیمول، کافئیک اسید، کلروژنیک اسید، پاراکوماریک اسید، فرولیک اسید وسالیسیلیک اسید به ترتیب 189، 48، 144، 158، 153، 137 و 84 درصد نسبت به شرایط بدون تنش (شاهد) افزایش نشان دادند. مقدار ترکیبات بررسی شده در اثر تنش شوری نیز تغییراتی نشان داد اما این تغییرات در مقایسه با تنش خشکی قابل توجه نبود. بیشترین افزایش در تنش شوری مربوط به ترکیب رزمارینیک اسید بود که نسبت به شاهد افزایش 3/36 درصدی را نشان داد.

بررسی های اتنوفارماکولوژیکی، فیتوشیمیایی و ضد باکتریایی گیاهان دارویی و خوراکی، به منظور دستیابی به ترکیبات طبیعی آنتی اکسیدان و ضدعفونی کننده در پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری های عفونی، از مهمترین چالش های سازمان جهانی بهداشت (WHO) گزارش شده است. در این تحقیق گیاهان خوراکی: زرشک، کیوی و پیاز از استان های مختلف کشور جمع آوری و همزمان مهمترین استفاده های دارویی آن ها از مردم محلی اخذ و ثبت گردید، عصاره اتانولی گیاهان با استفاده از روش ماسراسیون در قیف پرکولاسیون، میزان فنل و فلاونوئید کل به روش اسپکتروفوتومتری، ارزیابی اثر ضد باکتریایی عصاره ها علیه جدایه های باکتری لیستریا مونوسیتوژنز از روش های دیسک دیفیوژن، تعیین حداقل غلظت ممانعت از رشد (MIC) وحداقل غلظت باکتری کشی (MBC) بر مبنای روش رقت لوله ای استفاده گردید و نتایج در سطح 05/0P< ارزیابی گردید. ارزیابی اتنوفارماکولوژیکی نشان داد که از فراورده های مختلف پیاز، سیر، زرشک، اسفند و سیاه دانه در طب سنتی استان های مورد بررسی به عنوان مقوی سیتم ایمنی، ضدالتهاب و ضدمیکروب قوی در پیشگیری و درمان عفونت های گوارشی، روده، عفونت سینوسی و ریه استفاده می شود. نتایج نشان داد بالاترین میزان ترکیبات فنلی (402.14±1.51mgGAE/g) و فلاونوییدی (278.1±12.1 mgQUEg-1) در دو گیاه زرشک و پیاز مربوط به عصاره گیاه زرشک بود و عصاره های کیوی، زرشک و پیاز در مقایسه با آنتی بیوتیک استاندارد آمپی سیلین، به ترتیب با قطر هاله های عدم رشد 5/25، 22 و 21 میلی متر، مقدار MIC معادل 5/62، 125 و 125 میکروگرم بر میلی لیتر و MBC معادل 250، 500 و 500 میکروگرم بر میلی لیتر از عملکرد بهینه علیه باکتری لیستریا مونوسیتوژنز برخوردار بودند. نتایج آنالیز آماری نیز مشخص کرد که عصاره گیاه کیوی نسبت به عصاره دو گیاه دیگر از عملکرد ضدلیستریایی بیشتری برخوردار است و پیشنهاد می گردد در این رابطه بررسی های تکمیلی در مدل های حیوانی و بالینی صورت پذیرد.

آنغوزه (Ferula assa-foetida L.) گیاهی مرتعی متعلق به تیره چتریان (Apiaceae) و بومی نواحی استپی ایران و بخش هایی از افغانستان است. در این تحقیق، تنوع ژنتیکی ژرم پلاسم آنغوزه در جنوب شرق ایران (استان های کرمان ویزد) با استفاده از نشانگر مولکولی RAPD مورد ارزیابی قرار گرفت. برگ های تازه و جوان گیاه آنغوزه از 30 رویشگاه مختلف جمع آوری گردید. استخراج DNA به روش CTAB تغییر یافته از برگ انجام شد. از 15 آغازگر تصادفی که در واکنش PCR استفاده شد، تعداد 10 آغازگر نوارهای بهتری تولید کردند. از این تعداد آغازگر، 118 قطعه چندشکل بدست آمد که براساس حضور یا عدم حضور در نواربندی هر جمعیت امتیازدهی شده و جهت آنالیز انتخاب شدند. ماتریس صفر و یک، توسط نرم افزار NTSYS-pc با استفاده از ضریب تشابه دایس به ماتریس فاصله تبدیل شد و سپس با استفاده از الگوریتم میانگین فاصله (UPGMA) دندوگرام مربوطه رسم شد. بر این اساس 30 جمعیت مورد بررسی در5 گروه جایابی شدند. کلاستر حاصله تا اندازه ای با تنوع جغرافیایی همخوانی داشت. نتایج تجزیه به مؤلفه های اصلی با نتایج تجزیه کلاستر تقریبا مشابه بود. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که استفاده از تکنیک RAPD برای ارزیابی تنوع ژنتیکی بین جمعیت های مختلف جغرافیاییمناسب می باشد.