نشریه اکوفیتو شیمی گیاهان دارویی
سال دوم شماره 2 (پیاپی 6، تابستان 1393)

جنس «گل شکافته»(Mindium L.) متعلق به تیره گل استکانی (Campanulaceae)، دارای گونه های بوته ای متعددی است که تاکنون بالغ بر 7 گونه از این جنس در جهان و 3 گونه از ایران گزارش شده است. در این تحقیق ترکیب های شیمیائی اسانس اندام های رویشی و زایشی گیاه «گل شکافته» (Mindium laevigatum (Vent.) Rech. f. & Schiman-Czeika)واقع در دو رویشگاه رهق و شهسواران کاشان مورد بررسی قرار گرفته است. ساقه و میوه های رسیده این گیاه در بهار سال 1390 جمع آوری و در شرایط آزمایشگاه خشک شدند و به روش تقطیر و استخراج با بخار همزمان با حلال آلی (SDE) اسانس گیری شدند. برای شناسائی ترکیب های تشکیل دهنده اسانس، از دستگاه های گاز کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگرافی متصل شده به طیف سنج جرمی (GC/MS) استفاده شد. تعداد 43 ترکیب شیمیایی در اسانس میوه و 34 ترکیب در اسانس ساقه های گیاه رویشگاه رهق شناسائی شدند. 42 ترکیب شیمیایی در اسانس میوه و 44 ترکیب در اسانس ساقه های گیاه رویشگاه شهسواران شناسایی شد. اجزای اصلی اسانس میوه گیاه در رویشگاه منطقه رهق شامل: هنی کوزان (58/9%)، پالمیتیک اسید (41/7%)، پی-وینیل گوائیکول (97/4%) و دی هیدرو کاروئول (47/4%) بودند. اجزای اصلی اسانس ساقه گیاه در رویشگاه منطقه رهق شامل: پالمیتیک اسید (93/30%)، لینولئیک اسید (32/10%)، میرستیک اسید (97/5%) و پلارگونیک اسید (25/4%) بودند. ترکیب های عمده اسانس میوه گیاه رویشگاه منطقه شهسواران شامل: لینولئیک اسید (63/18%)، پالمیتیک اسید (13/14%)، هنی کوزان (47/7%) و نونادکان (52/3%) بودند. اجزای اصلی اسانس ساقه گیاه رویشگاه منطقه شهسواران شامل: پالمیتیک اسید (67/33%)، لینولئیک اسید (56/6%)، اتیل پالمتات (32/5%) و اوژنول (14/3%) بودند. بیشترین اجزاء تشکیل دهنده اسانس اندام های رویشی و زایشی گیاه گل شکافته موجود در دو رویشگاه، ترکیب های مومی و سنگین بودند.

نارنجین و هسپریدین از مواد ثانویه فلاونوئیدی موجود در میوه مرکبات هستند که در صنایع دارویی اهمیت فراوانی دارند. به منظور بررسی این ترکیبات در چهار گونه مرکبات پژوهشی در قالب طرح اسپلیت پلات بر پایه کاملا تصادفی در سه تکرار انجام شد. در این آزمایش از میوه های چهار گونه مرکبات شامل، نارنگی محلی،پرتقال محلی، نارنج و لیمو ترش مازندران در چهار جهت جغرافیایی تاج درختان (شمال، جنوب، مشرق و مغرب) در مراحل اولیه رشد میوه به منظور اندازه گیری کمی و کیفی فلاونوئید های نارنجین و هسپریدین استفاده شد. متغیر های اندازه گیری شده شامل وزن میوه، قطر میوه، ضخامت پوست میوه، ماده خشک میوه، میزان عصاره کل و مقدار نارنجین و هسپریدین موجود در عصاره کل بود. نتایج نشان داد که وزن، قطر و ضخامت پوست میوه، مقادیر ماده خشک میوه، میزان عصاره کل میوه و همچنین مقدار نارنجین و هسپریدین موجود در عصاره کل، در ارقام و جهات جقرافیایی متفاوت اختلاف معنی دار داشته است، به طوری که بیشترین درصد ماده خشک (9/58) در جهت جنوبی و بیشترین عصاره کل (8/2گرم در صد گرم ماده خشک) در جهت غرب در میوه ها تولید شده است. بیشترین میزان نارنجین (8/8 درصد) در گونه لیموترش درجهت شمالی تولید گردید. همچنین بیشترین میزان هسپریدین (2/5 درصد) در پرتقال محلی تولید شد و اختلافی از نظر تولید هسپریدین در جهات مختلف وجود نداشت. در میوه گونه های پرتقال محلی و نارنگی محلی نارنجین و در نارنج و لیمو ترش هسپریدین تولید نگردید. بنابراین به منظور استخراج نارنجین گونه لیموترش در جهت شمال قابل توصیه است.

تنش های محیطی مختلف از جمله عوامل کاهش دهنده عملکرد محصولات کشاورزی می باشند. اما اعمال این تنش ها روی گیاهان دارویی بر میزان مواد موثره آن ها اثر گذار است.در این تحقیق تاثیر مقادیر مختلف آبیاری بر برخی فاکتورهای کمی و کیفی در گیاه دارویی اسطوخدوس (L. angustifolia L.) مورد بررسی قرار گرفت. به این منظور قلمه های ریشه دار اسطوخدوس در بهار 1392 در گلخانه تحقیقاتی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) کشت شد و اثرات سطوح مختلف آبیاری (20، 40، 60 و 80 درصد ظرفیت مزرعه یا FC) بر برخی فاکتورهای مورفولوژیکی و عملکرد اسانس گیاه در قالب طرح بلوک های کاملا تصادفی با چهار تیمار و سه تکرار بررسی گردید. اسانس گیری به روش تقطیر با آب )طرح کلونجر) انجام و مواد موثره اسانس به وسیله دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC/MS) شناسایی گردید. تجزیه واریانس داده ها نشان داد که در تمام اندازه گیری ها، سطوح مختلف آبیاری تاثیر معنی داری بر تعداد شاخه فرعی در بوته داشت اما در ارتفاع گیاه، قطر ساقه و طول و عرض برگ تفاوت معنی دار ایجاد نگردید. همچنین تجزیه واریانس داده های مربوط به درصد اسانس، میزان کلروفیل و مقاومت روزنه ای نیز نشان دهنده وجود تفاوت معنی دار در این صفت ها بود. بیشترین درصد اسانس (6/2 درصد)، بیشترین میزان کلروفیل (73/54)، بالاترین مقدار مقاومت روزنه ای (2/12) و بیشترین مقدار آلفا-پینن، بتا-پینن و آلفا-کادینول، در تیمار آبیاری 40% FC حاصل گردید.

گیاه مریم نخودی (Teucrium polium L.) یکی از گونه های دارویی و معطر کشور است که مواد موثره آن علاوه بر کنترل بیماری های قارچی و میکروبی، در صنایع آرایشی و بهداشتی نیز کاربرد دارد. هدف از این مطالعه بررسی اثر عوامل مختلف اکولوژیکی بر کمیت و کیفیت مواد موثره اسانس گیاه مریم نخودی در 10 رویشگاه مختلف استان اصفهان می باشد. بدین منظور، پس از جمع آوری نمونه سرشاخه های گل دار گیاه از رویشگاه های مختلف، نسبت به اسانس گیری از آنها با روش تقطیر با آب و شناسایی و آنالیز اجزا اسانس با استفاده از دستگاه GC/MS انجام گرفت. نتایج عملیات میدانی نشان داد که رویشگاه های طبیعی گیاه در محدوده ارتفاعی 1095 تا 2455 متر، شیب 60-2 درصد، اقلیم استپی، نیمه استپی تا نیمه بیابانی با بارش سالانه 100 تا 600 میلی متر و در خاک های سبک تا سنگین و pH نسبتا قلیایی و کم شور می باشد. اسانس گیاه در منطقه قهرود با بازده (3/1 درصد) از بالاترین مقدار برخوردار بود. ترکیب بتا-کاریوفیلن در مناطق سمیرم (27/47 درصد)، دران (33/20 درصد)، رامشه (48/18 درصد)، قهرود (15/18 درصد)، قمشلو (19/13 درصد) و چادگان (3/9 درصد) متغیر بود سپس ترکیب آلفا-پینن در مناطق هفتومان (46/20 درصد) و عروسان (48/11 درصد) و ماده موثره: ترانس- پینوکارول در نواحی نطنز (55/14 درصد) و انارک (30/13درصد) از بیشترین مقدار برخوردار می باشند. نتایج نشان داد که جمعیت مریم نخودی در منطقه قهرود، به لحاظ تولید اسانس و کیفیت مواد موثره، جهت کشت و تکثیر در مزارع با شرایط اقلیمی و خاکشناسی مشابه قابل توصیه می باشد.

از گیاهان دارویی می توان یرای کنترل علف های هرز در سیستم های کشت ارگانیک بهره گرفت. این پژوهش به منظور مطالعه و ارزیابی خاصیت آللوپاتیک عصاره و آمیخته خاکی بومادران گل زرد (Achillea wilhelmsii) بر جوانه زنی و شاخص های رشد و عملکرد سویا و علف هرز تاج خروس صورت گرفت که این مطالعه در دو بخش آزمایشگاهی و گلخانه ای (در آزمایشگاه و گلخانه جهاد کشاورزی سرایان در سال 1390 انجام شد. پس از جمع آوری گیاه در اطراف فردوس و در مرحله گلدهی عصاره آبی بومادران گل زرد به کمک دستگاه ساکسوله از سرشاخه گلدار این گیاه استخراج شد. در بخش آزمایشگاهی براساس طرح کاملا تصادفی و در سه تکرار اثر غلظت های مختلف عصاره آبی بومادران (5/12، 25، 5/37 گرم در لیتر) به همراه آب مقطر بعنوان شاهد بر جوانه زنی بذور تاج خروس و سویا بررسی شد. در بخش گلخانه ای هم که براساس طرح بلوک های کامل تصادفی علاوه بر اعمال غلظت های مذکور عصاره، آمیخته خاکی اندام هوایی بومادران در چهار سطح (0 به عنوان شاهد، 5، 10و 15 درصد وزنی) در سه تکرار به خاک گلدان سویا و تاج خروس اضافه گردید. در بخش آزمایشگاه غلظت های مختلف عصاره، جوانه زنی تاج خروس را بطور کامل متوقف نمود. اگرچه در سویا کاهش معنی دار شاخص های رشد در غلظت های بالای عصاره مشاهده شد. در بخش گلخانه هم غلظت های مختلف عصاره بر ارتفاع ساقه، تعداد برگ، عملکرد دانه، وزن هزار دانه سویا تاثیری نداشت اما سایر شاخص های رشد و عملکرد را کاهش داد. در غلظت 5/37 گرم در لیتر عصاره بومادران توانست ارتفاع بوته تاج خروس شاهد را 80 درصد و بیوماس و عملکرد دانه را 40 درصد کاهش دهد. آمیخته خاکی نیز با شدت بیشتری اکثر شاخص های رشد و عملکرد را در تاج خروس با تاثیر اندکی بر سویا تحت تاثیر قرار داد و توانست عملکرد دانه تاج خروس را 75 درصد کاهش دهد. برآیند نتایج فوق نشان می دهد بومادران گل زرد دارای خاصیت آللوپاتیک بوده و می تواند برای کنترل تاج خروس در سویا استفاده شود.

امروزه گازهای گلخانه ای کربنه بیشترین اثر را بر تغییر اقلیم جهانی داشته است که یکی از راه های کاهش آن، ترسیب کربن توسط پوشش گیاهی و خاک مراتع می باشد. بنابراین تحقیق حاضر به بررسی میزان ذخیره کربن پوشش گیاهی مراتع قرق و تحت چرا در بخشی از مراتع ییلاقی استان مازندران با غالبیت گیاه دارویی آویشن واقعی (Thymus serpyllum L.) پرداخته است. پس از تعیین منطقه معرف در دو سایت قرق و مرتع تحت چرا، نمونه برداری از پوشش گیاهی و خاک به روش تصادفی- سیستماتیک صورت گرفت. با استقرار دو ترانسکت به طول 100 متر به صورت موازی با فاصله 500 متر و در امتداد هر ترانسکت، براساس الگوی پراکنش گیاهان، 20 پلات یک متر مربعی به طور تصادفی مستقر شد. در مجموع 20 پایه گیاهی و 40 نمونه خاک برداشت شد. میزان کربن گیاهی با روش احتراق و ترسیب کربن خاک پس از تعیین کربن آلی و وزن مخصوص ظاهری خاک در آزمایشگاه محاسبه گردید. نتایج آماری این بررسی نشان داد که بین اندام های گیاهی در هر دو منطقه تفاوت آماری معنی داری وجود داشت. به طوری که میزان ترسیب کربن برگ، ساقه و ریشه در منطقه قرق به ترتیب با 70/3، 86/4 و 82/5 کیلوگرم در هکتار بیشتر از میزان آن ها در منطقه تحت چرا، به ترتیب با 62/1، 57/2 و 42/2 کیلوگرم در هکتار بوده است. همچنین ترسیب کربن خاک در عمق اول نمونه برداری (0-15 سانتی متر) در منطقه قرق 76/59 و در منطقه تحت چرا 53/36 تن در هکتار برآورد گردید که اختلاف معنی داری در سطح 5 درصد بین خاک این دو منطقه داشته است. در مجموع بین میزان ترسیب کربن کل (پوشش گیاهی و خاک) در دو منطقه قرق و تحت چرا اختلاف معنی داری مشاهده شده است. چنانچه از گونه های با بافت چوبی برای گسترش پوشش گیاهی در منطقه استفاده شود، می توان توان ترسیب کربن را در منطقه بهبود بخشید.

در این تحقیق به منظور بررسی کمیت و کیفیت مواد موثره اسانس گیاه دارویی سنبله بادکنکی (Stachys inflata L.)، سرشاخه های گلدار گیاه در اوایل خردادماه سال 1391 از سه رویشگاه مختلف استان مازندران جمع آوری و سپس در سایه خشک گردیدند. استخراج اسانس به روش تقطیر با آب (طرح کلونجر) به مدت 4 ساعت انجام شد. ترکیب های شیمیایی اسانس ها با استفاده از دستگاه های گاز کروماتوگرافی گازی (GC) و گاز کروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) شناسایی شدند. بازده تولید اسانس سرشاخه های گلدار دررویشگاه های مختلف از 1.3 تا 2.9 درصد بر حسب وزن سر شاخه های خشک گیاه متغیر بود و به ترتیب مواد موثره: ژرماکرن-دی (از 8.7 تا %9/16) و بی سیکلو ژرماکرن (از 11.2 تا % 6/16) در هر سه رویشگاه از بیشترین میزان در اسانس برخوردار بودند که این تفاوت می تواند ناشی از شرایط مختلف اکولوژیکی مناطق مورد مطالعه باشد.

این تحقیق به منظوربررسی مهمترین نیازهای اکولوژیکی، فنولوژیکی و ارزیابی فنل ، فلاونوئید کل و فعالیت آنتی اکسیدانی، سرشاخه های گلدار گیاه معطر و دارویی عطر پاییزی (Dittrichia graveolens (L.) Greuter) در رویشگاه بندرگز استان گلستان طی بهار تا پاییز 1392 انجام گرفت به همین منظور سرشاخه های گلدار گیاه در مرداد ماه جمع آوری و همزمان مهمترین اطلاعات طب سنتی در مورد گیاه مورد مطالعه از مردم محلی اخذ و ثبت گردید. عصاره گیاه با استفاده از دو حلال متانول و اتانول 80 درصد با استفاده ازدو روش ماسراسیون و التراسونیک، میزان فنل کل و فلاونوئید کل به روش اسپکتوفوتومتری و فعالیت آنتی اکسیدانی نیز با استفاده از روش DPPH اندازه گیری و نتایج در سطح 05/0P< ارزیابی شد. نتایج نشان داد گیاه خودروی عطر پاییزی به طول 45 تا 150سانتی متر بسیار سازگار به رویشگاه ساحلی بندرگز (14- متر) با اقلیم نیمه مرطوب، بارش سالانه 3/577 میلی متر، متوسط حرارت سالانه 7/18 درجه سانتی گراد و در خاک هایی با بافت سیلت-لومی، اسیدیته 7/7 و هدایت الکتریکی 5/8 درصد می روید رشد رویشی گیاه از نیمه اول فروردین آغاز و تا مردادماه ادامه دارد. ظهور گل ها از نیمه اول تیرماه ، میوه ها از شهریور و سپس پراکنش دانه ها از مهر آغاز و خزان می کند. در طب سنتی از سرشاخه های معطر گیاه به همراه گیاهان درمنه و برازمبل به عنوان ضدعفونی کننده، مسکن، ضد التهاب و آنتی پاتوژن قوی استفاده می شود. نتایج نشان داد که عصاره متانولی گیاه مستخرج از روش اولتراسوند از بیشترین مواد موثره فنلی (mg/g092/0)، فلاونوئید کل (mg/g 045/0) و نیز از عملکرد بهینه آنتی اکسیدانی در مهار رادیکال های آزاد با میزان (μg/ml‎67IC50=) برخوردار است.