نشریه اکوفیتو شیمی گیاهان دارویی
سال دوم شماره 1 (پیاپی 5، بهار 1393)

جنس «شوکران باغی»(Physospermum Cusson ex Juss.) متعلق به تیره چتریان (Apiaceae)، دارای گونه های داروئی و معطر بسیار ارزشمندی است که تاکنون بالغ بر 18 گونه از این جنس در جهان و یک گونه از ایران گزارش شده است. در این تحقیق به منظور بررسی ترکیب های شیمیائی اسانس گیاه شوکران باغی در منطقه قهرود کاشان، سرشاخه های هوایی گیاه در دو مرحله قبل و بعد گل دهی در بهار سال 1390 جمع آوری، در شرایط آزمایشگاه خشک و به روش تقطیر با بخار همزمان با حلال آلی (SDE) اسانس گیری و شناسایی ترکیب های تشکیل دهنده اسانس با استفاده از دستگاه های گاز کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگرافی متصل شده به طیف سنج جرمی (GC/MS) انجام گرفت. نتایج نشان داد تعداد 25 ترکیب در اسانس گیاه در فاز گل دهی که به ترتیب: ژرماکرن-دی (88/52 درصد)، کاریوفیلن (73/7 درصد) و نونادکان (38/2 درصد) بودند و تعداد 18 ترکیب در اسانس مرحله قبل از گل دهی که به ترتیب ترکیب های: ژرماکرن-دی (11/42 درصد)، گاما-کادینن (54/5 درصد)، فیتول (79/4 درصد) و بتا-میرسن (61/3 درصد) از مهمترین مواد موثره اسانس و بیشتر متعلق به سسکوئی ترپن های هیدروکربنی بودند.

سورولین یکی از متابولیت های ثانویه با اثر ضد سرطانی می باشد که در گیاه Psoralea corylifolia وجود دارد. در تحقیق حاضر میزان سورولین، دایدزین و جنیستین در اندام های مختلف این گیاه در شرایط مزرعه وکشت درون شیشه ای بوسیله دستگاه HPLC مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج بدست آمده نشان داد که میزان سورولین در اندام های تولید شده در شرایط مزرعه ای بیشتر از شرایط کشت درون شیشه ای می باشد. بیشترین میزان سورولین (μg/g fresh wt.3058) در بذرهای قهوه ای این گیاه وجود داشت. آنالیز کمی سورولین در کالوس های گرفته شده از قسمت های مختلف نشان داد که بیشترین میزان سورولین (μg/g fresh wt.8/2601) در کالوس های گرفته شده از لپه می باشد. تعیین ساختمان شیمیایی سورولین برای اولین بار از کالوس بوجود آمده از لپه به وسیله تکنیک های طیف سنج مادون قرمز بسط فوریه (FT-IR)، کروماتوگرافی لایه نازک، کروماتوگرافی ستونی و NMRH- صورت گرفت. به طوری که میزان Rfمتعلق به سورولین در کروماتوگرافی لایه نازک 40/0 بدست آمد. همچنین میزان دایدزین و جنیستین در اندام های مختلف بررسی شده تنها در بذر ها به مقدار بسیار اندک به ترتیب 94/0 و 20/0 میکروگرم بر گرم وزن تر بدست آمد.

برگ زیتون از جنبه دارویی در کاهش فشار خون، دیابت، سرطان و تصلب شرائین موثر است. در این تحقیق بر اساس طرح کاملا تصادفی، نمونه های برگ از سرشاخه های انتهایی و میانی شش رقم زیتون : میشن، بلیدی، کرونایکی، کنسروالیا، روغنی و زرد از دو منطقه گرگان و گنبد در اردیبهشت ماه جمع آوری و عصاره متانولی نمونه ها (متانول 80 درصد) و با استفاده از روش خیساندن تهیه گردید. میزان الئوروپین عصاره ها توسط دستگاه HPLC اندازه گیری شد. بر اساس نتایج حاصله حداکثر مقدار الئوروپین در برگ های میانی رقم روغنی گنبد با میانگین (803/29 میلی گرم بر گرم) وجود داشت. زیتون در شرایط محیطی گنبد با دارا بودن اقلیم نیمه خشک ومیانگین نزولات جوی کمتر و میانگین دمای بالاتر نسبت به اقلیم مدیترانه ای گرگان، تحت تنش بوده و در منطقه گنبد نسبت به گرگان، مواد موثره و میزان الئوروپین بیشتری تولید می شود. همچنین میزان ماده آلی در گنبد نسبت به گرگان کمتر است اما در مورد سایر پارامترهای خاک تفاوت قابل توجهی بین این دو منطقه وجود نداشت.

باریجه با نام علمی Ferula gummosa Boiss.و نام محلی« باریجه» متعلق به تیره چتریان در شرق، غرب و مرکز ایران مانند استانهای سمنان، خراسان، تهران، اصفهان و فارس پراکنده شده است و به واسطه ترکیبات شیمیایی مختلف نظیر ترپنوئید، کومارین،آروماتیک استر، اسیدها و الکل های ترپنی یکی از مهمترین گیاهان دارویی با خواص ضد میکروبی و باکتری می باشد. در این تحقیق پس از جمع آوری صمغ باریجه در تیرماه 1391 از کوه های میقان در حوالی شاهرود، خشک و سپس ترکیبات موجود در اسانس صمغ باریجه به روش تقطیر با آب توسط دستگاه کلونجر به مدت 5/1 ساعت استخراج و شناسایی ترکیبات اسانس توسط دستگاه GC-MSانجام و اثر ضدمیکروبی اسانس نیز با تعیین حداقل غلظت بازدارندگی (MIC) به روش انتشار دیسک بررسی شد. آنالیز مواد موثره اسانس نشان داد که به ترتیب ترکیب های: بتا-پینن (88/70 درصد)، آلفا-پینن (05/8 درصد)، بتا-میرسن (29/2 درصد) و (-) میرتنال (40/2 درصد) از مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس بوده و میزان حداقل غلظت بازدارندگی اسانس (MIC)، به ترتیب علیه باکتری های استافیلوکوکوس اوروئوس، اشرشیاکلی، شیگلادیسانتری و باسیلوس به ترتیب: 5/62، 5/62، 125، 125 و 500 میلی گرم بر سی سی می باشد. تحلیل نتایج حاکی از آن است که صمغ گیاه دارای ظرفیت لازم برای استفاده به عنوان هیدروکربن ترپنی با اثر ضدمیکروبی می باشد.

رشد و عملکرد دارویی گیاهان در اکوسیستم ها، تحت تاثیر عوامل مختلفی نظیر نوع گونه، اقلیم، خاک، ارتفاع از سطح دریا و موقعیت جغرافیایی قرار دارد. پژوهش حاضر به منظور بررسی اثر ارتفاع از سطح دریا بر میزان و تنوع مواد موثره اسانس گیاه رزماری (RosmarinusOfficinalisL.) در دو رویشگاه (بهشهر: 2700 متر و بلده: 3215 متر) واقع در استان مازندران در قالب طرح کاملا تصادفی با 3 تکرار انجام شد. برداشت اندام هوایی گیاه به صورت تصادفی، اسانس گیری به روش تقطیر با آب و آنالیز مواد موثره اسانس با استفاده از دستگاه های گاز کروماتوگرافی و گاز کروماتوگراف متصل شده به طیف سنج جرمی انجام گرفت. نتایج نشان داد بازده اسانس در رویشگاه های بهشهر و بلده به ترتیب 02/0 و 01/0 درصد و اجزای عمده اسانس در جمعیت بهشهر شامل: آلفا- پینن (28/14درصد)، 1و 8- سینئول (04/13 درصد)، بی سیکلو [3.1.1] هپتا-3 (44/6 درصد)، بی سیکلو [2.2.1] هپتان-2 (97/5 درصد)، کامفور (93/5 درصد) و ترانس-کاریوفیلن (51/5 درصد) و در جمعیت بلده به ترتیب: آلفا- پینن (80/12 درصد)، 1و 8- سینئول (08/12 درصد)، کامفور (20/8 درصد)، ترانس-کاریوفیلن (71/7 درصد) و بی سیکلو [3.1.1] هپتا-3 (48/6 درصد) که از مهمترین ترکیبات اسانس بودند. یعنی تغییر در کمیت و کیفیت مواد موثره اسانس رزماری، نشان دهنده تاثیر شرایط اقلیمی نظیر اختلاف ارتفاع از سطح دریا بر کمیت و کیفیت اسانس است.

این پژوهش به منظور بررسی کمی و کیفی ترکیبات فنلی و توان آنتی‎اکسیدانی عصاره های آبی و متانولی برگ گونه های پسته اهلی (Pistacia vera L.)، بنه (Desf. Pistaciaatlantica) و کلخنگ (Pistacia khinjuk Stocks) در باغات منطقه سروستان شیراز در بهار 1391 انجام شد. آنالیز عصاره ها با استفاده از کروماتوگرافی مایع با کارکرد بالا (HPLC) نشان داد که از نظر نوع و میزان ترکیبات فنلی تفاوت‎های زیادی بین عصاره های گونه های مختلف وجود دارد. بیشترین و کمترین میزان ترکیبات فنلی به ترتیب در عصاره‎ متانولی بنه و عصاره آبی پسته و کلخنگ یافت شد. ترکیبات وانیلین و اسید گالیک در عصاره های آبی و متانولی هر سه گونه وجود داشتند در حالی که ترکیب اسید سینامیک فقط در عصاره های متانولی هر سه گونه یافت شد و از نظر مقدار نیز بالاترین غلظت را در بین سایر ترکیبات به خود اختصاص داد. در این پژوهش توان آنتی‎اکسیدانی با اندازه‎گیری میزان شکار رادیکال آزاد 2،2-دی‎فنیل پیکریل هیدرازیل (DPPH) ارزیابی گردید و نتایج نشان داد که توان آنتی‎اکسیدانی عصاره ها متفاوت بود و با افزایش غلظت، توانایی مهار رادیکال آزاد توسط عصاره ها افزایش یافت، به طوری که در غلظت 3200 میلی‎گرم در لیتر عملکرد آنتی اکسیدانی عصاره های هر سه گونه بیشتر از استاندارد اسید گالیک بود. نتایج این پژوهش نشان داد که در بین عصاره های هر سه گونه، عصاره متانولی بنه دارای بیشترین توان آنتی‎اکسیدانی بود.

در این تحقیق به منظور مقایسه مهمترین نیازهای اکولوژیکی، اتنوفارماکولوژی و آنتی اکسیدانی عصاره گیاه انار (Punica granatum var. spinosa) در استان های گلستان و مازندران، هر یک از نمونه های برگ ، گل ، میوه ، دانه و پوست میوه گیاه در فاصله اردیبهشت تا آبان ماه 1392 به ترتیب از دو رویشگاه طبیعی واقع در استان گلستان (680 متری- رامیان) و مازندران (جزیره ساحلی میانکاله) جمع آوری و همزمان مهمترین اطلاعات طب سنتی در مورد اندام های مورد استفاده و فراورده های دارویی آن از مردم محلی بدست آمد. عصاره اتانولی نمونه ها به روش پرکولاسیون تهیه و ارزیابی آنتی اکسیدانی عصاره ها با استفاده از تست DPPH برحسب میزان IC50 در مهار رادیکالهای آزاد انجام گرفت و نتایج در سطح (05/0P<) ارزیابی گردید. نتایج نشان داد رویشگاه کوهستانی رامیان (680 متر) در استان گلستان با اقلیم نیمه مرطوب سرد ، بارش سالانه 827/35 میلی متر، متوسط حرارت سالانه 12/74 درجه سانتی گراد و درخاک هایی با هوموس فراوان ، در حالی که در رویشگاه میانکاله مازندران (15 متر) با اقلیم گرم و مرطوب ، متوسط بارندگی سالانه 552/7 میلی متر، دمای متوسط سالانه 11/6 درجه سانتی گراد دارای بافت خاک ماسه- لومی می باشد و یک تاخیر یک ماهه در زمان گلدهی گیاه در رویشگاه مازندران نسبت به گلستان وجود دارد و اینکه در طب سنتی هر دو استان از فراورده های انار وحشی به صورت منفرد یا ترکیبی با سایر گیاهان دارویی در درمان اسهال، دفع کرم و انگل، کاهش فشارخون، تنظیم ضربان قلب، درمان عفونت های انگلی، دیابت ، کم کاری تیرویید و التهاب پروستات استفاده می شود. نتایج آزمایشگاهی نیز نشان داد که به ترتیب عصاره های پوست ، دانه و برگ گیاه از قدرت بیشتری در مهار رادیکال آزاد برخوردار بودند ولی بالاترین میزان عملکرد آنتی اکسیدانی مربوط به عصاره پوست میوه انار در رویشگاه استان گلستان (μg/ml‎ 2.17‎±‎0.1 IC50=) گزارش گردید و اینکه عصاره گلها از کمترین میزان عملکرد آنتی اکسیدانی مخصوصا در استان مازندران برخوردار بودند و این یافته ها در تایید مصارف بیشتر دانه های انار در مناطق کوهستانی قابل بحث است.

در این مطالعه تلاش شده است تا با استفاده از ماتریس تحلیل وضعیت، عوامل داخلی شامل نقاط قوت و ضعف و همچنین عوامل خارجی شامل فرصت ها و تهدیدهای تولید و فرآوری گیاهان دارویی ایران شناسایی شده و برای دستیابی به اهداف سند چشم انداز توسعه، راهبرد های مناسب با استفاده از فرآیند تحلیل شبکه ، تدوین و پیشنهاد شود. آمار و اطلاعات مورد نیاز از طریق مصاحبه حضوری و تکمیل پرسشنامه از سوی خبرگان و صاحب نظران گیاهان دارویی در امر تولید و فرآوری در سال 1392 جمع آوری گردید. نتایج حاکی از آن است که عوامل خارجی(فرصت ها و تهدیدها) بیش از عوامل داخلی (قوت و ضعف) در تولید و فرآوری گیاهان دارویی تاثیر می گذارند و راهبرد مناسب برای تولید و فرآوری گیاهان دارویی از نوع تدافعی است که شامل تامین کیفیت واریته ها و تشویق تولیدکنندگان به رعایت استاندارها ی کیفی، جهت افزایش قدرت رقابت ،جلوگیری از برداشت بی رویه از عرصه های طبیعی ، اهلی سازی و اقتصادی کردن تولید گونه های مناسب به جهت ورود به بازارهای جهانی وسیاست گذاری صحیح برای برقرای ارتباط موثر بین دانشگاه و صنعت و در ادامه ایجاد طرح های صنعتی در زمینه فرآوری گیاهان دارویی است که برای تحقق این راهبردها ، پیشنهاداتی نیز ارائه شده است.