پژوهشنامه خراسان بزرگ
پیاپی 20 (پاییز 1394)

بنابر شواهد تاریخی و اسناد، مسجد جامع ازقد از جمله مساجد روستایی بجای مانده از دوره شاهرخ تیموری در خطه مشهد است که تزیینات چوبی، سنگی و نقاشی خاص آن، نوشتار حاضر را موجب شده است. مقاله در پی آنست که به معرفی مسجد و تزیینات وابسته به معماری آن اهتمام ورزیده، کاربری بنا را مورد مطالعه قرار دهد و با تحلیل کتیبه ها و نقوش تصویری شکل گرفته بر چوب، سنگ و نقاشی این فرضیه را مطرح کند که اهل فتیان و جوانمردان- از گروه های قدرتمند اجتماعی خراسان در قرن 9 هجری - با توجه به سیاست های حکومتی شاهرخ تیموری بر آثار تزیینی این بنا تاثیر گذار بوده و توانسته اند خط و مشی فکری شان را به شکل نگاره و خط در قالبی هنرمندانه و زیرکانه بیان نمایند. تزیینات چوبی شامل در منبت کاری با نقوش و مفاهیم بکاررفته روی آن در واقع می تواند مکمل کتیبه های نقش بسته بر ستون های داخل مسجد باشد. در دو کتیبه، حامی ساخت مسجد خواجه علی ازقدی ذکر شده که ساخت آن به سال های 833 و 834 هجری قمری برمی گردد. تحلیل کتیبه های مسجد، در انواع تاریخی، اجتماعی، مذهبی و ثنایی صورت پذیرفته است. بررسی کاربری بنا به این نتیجه منجر شد که علیرغم نظر کارشناسان میراث فرهنگی مشهدبا عنایت به کتیبه های موجود، از ابتدا کاربری مسجد داشته است. تزیینات چوبی شامل منبت عناصر تصویری و کتیبه بر در ورودی و ستون های داخلی، تزیینات سنگی در پایه ستون ها و کتیبه های حکاکی بر آنها نقش شده و نقاشی در قالب کتیبه، پاطاق هشتی ورودی را آراسته است. نقوش و اعداد به کاررفته در عناصر مختلف آثار تزیینی وابسته به معماری از جمله گل های چند پری، شمسه، ترنج، سواستیکا و سرو نمادهایی هستند که احتمالا در روزگار خود قابلیت فهم وخوانش داشته و نشان از وجود گروه های اجتماعی بویژه اهل فتی دارد که مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. مکمل این فرضیه، استفاده از عبارات، اصطلاحات و واژگانی است که در کتیبه های ستون روبروی محراب، همچنین پایه سنگی ستون های داخلی مسجد حک بوده و نشان از آیین فتیان و جوانمردی دارد. علاوه بر این، نقوش حکاکی بر چوب، سنگ و تنوع فرم ستون ها و پایه ستون ها، زیبایی این بنای ساده روستایی را دوچندان نموده است.
رویکرد تحقیق کیفی به روش شمایل نگاشتی است که سعی شده است معانی مستتر در کتیبه ها و آرایه های منقوش در مسجد مورد بررسی و مطالعه قرار گیرند. روش کلی تحقیق توصیفی، تحلیلی و تاریخی بوده و جمع آوری اطلاعات بر اسناد کتابخانه ای و پژوهش های میدانی استوار است. لازم به یادآوری است تمامی تصاویر توسط نگارنده عکاسی شده است.

شهرها و فضاهای شهری سوای از استقلال، از شخصیت و هویت ویژه ای برخوردار بوده و می باشند. درحالی که آنچه از اغلب شهرهای کنونی ما در ذهن عموم شکل گرفته است جز مجموعه ای از ساختمان های بلند، پارک ها و خیابان ها نیست. شهر جایی است که تعاملات شهری در آن به وقوع می پیوندد و مردم حس شهروندی نسبت به شهر خود دارند. به عبارتی آنچه شهر را می سازد، ساختمان های عظیم و پارک ها نیستند بلکه مردم خود شهرند که با تمام سلایق و ویژگی های منحصربه فردشان و در حقیقت هویت شهری و شهروندیشان، شهر را می سازند. با توجه به اهمیت موضوع هویت در زندگی انسان و رابطه دوسویه بین هویت انسان و آثار آن و همچنین تایید و تاکید اکثر صاحب نظران مسائل شهری بر این موضوع، تاکنون به طور جدی به آن پرداخته نشده است در حالیکه اهمیت موضوع طلب می نماید که هویت شهرها به عنوان مهم ترین عامل تعادل روحی– روانی شهروندان، مورد توجه مدیریت شهری واقع گردد. هدف پژوهش حاضر، ارزیابی شاخص های موثر بر هویت‎‏شهری در سطح محلات و ارائه راهکارهایی در راستای ارتقاء هرچه بیشتر این شاخص ها می باشد. این شاخص ها را در غالب زیر مولفه های کالبدی، عملکردی و ادراکی دسته بندی می شوند. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی– تحلیلی بوده که اطلاعات مورد نیاز از دو روش اسنادی و مشاهدات میدانی جمع آوری شده و به منظور تحلیل اطلاعات از روش همبستگی دو متغیره استفاده شده است. براساس یافته ها و نتایج تحقیق از دیدگاه ساکنان محله نوغان ابتدا مولفه آداب ورسوم– شخصیت(0.742) و به ترتیب مولفه های الگوی ساخت وساز– حس تعلق(0.684) و شخصیت– خاطره انگیزی(0.606) در اولویت دوم و سوم در ارتقا هویت یک محله تاثیر بسزایی دارند. همچنین از دیدگاه کارشناسان متخصص مولفه های حس تعلق، خاطره انگیزی، امنیت به جهت بهبود و ارتقاء هویت یک محله باید بدین مولفه ها توجه نمود.

معماری ایرانی که در قرن هشتم هجری بر اساس فرم و ساختمان سلجوقی بنیان نهاده شده بود در دوران تیموری دارای مقیاس بزرگ تر و شکوه بیشتری گردید. با سلطنت شاهرخ آثار تاریخی بسیار ارزشمندی ساخته شد. او و همسرش سلطان شاهرخ تیموری، نوعی رنسانس فرهنگی، از طریق صرف حمایت خود از هنر و جذب هنرمندان، معماران، فیلسوفان و شاعران به دربار خود به وجود آوردند. وجود بارگاه امام رضا (ع) در مشهد و نزدیکی به هرات موجب شد تا این شهردر این دوران مورد توجه قرار گیرد و آثار تاریخی بسیاری مانند مسجد گوهر شاد،مدرسه دودر،مدرسه بالاسر، دارلحفاظ و دارالسیاده در جنوب و باختر مقبره امام رضا(ع) احداث گردید.
مسجد شاه یا مسجد 72 تن ، یکی از آثار با شکوه دوره تیموری در مشهد است که در جنوب غربی مسجد گوهرشاد و در امتداد بازار زنجیر سابق واقع شده است. در سال های اخیر بعد از کشف چند سنگ قبر در زیر گنبد احتمال اینکه این بنا از ابتدا آرامگاه بوده و به غلط تحت عنوان مسجد معروف شده است تقویت گردید و مقالاتی نیز مبنی بر تایید مقبره بودن این بنا به چاپ رسید. اما با توجه به تغییرات این بنا در دوره های مختلف ، تغییر اسم آن از مقبره به مسجد جای بحث دارد. امروز نه تنها در کارکرد و ماهیت این بنا بلکه در مورد تاریخ ساخت ، بانی و سازنده و... آن نیز اختلاف نظر بسیار است . نگارنده تلاش دارد تا در این مقاله با بررسی اسناد تاریخی و کتیبه های موجود در بنا به این ابهامات پاسخ دهد.آنچه در نهایت نتیجه گرفته شد بیان کننده این مساله است که این بنا را می توان از جمله مساجد آرامگاهی دوران تیموری نامید که هر دو کاربری را با هم ترکیب نموده است.

از قرن سوم تا پنجم هجری ایرانیان خالق آثار غنی و گران بهایی بودند؛ دورانی که آن را رنسانس ایرانی نامیده اند. بازه ی زمانی مورد مطالعه در این پژوهش، دوران سامانی می باشد. خراسان بزرگ در دوره ی سامانی مرکز فرهنگ ایران به شمار می آمد و سامانیانی که خود کانون عمده ی نوزایی ایران بودند، به همراهی یکدیگر تمدنی را رقم زدند که سیمای فرهنگ ایرانیان ماندگار شد. در این دوران هنر پیشرفت چشمگیری داشت و شکوفایی پارچه بافی را در خراسان و به ویژه در نیشابور به همراه داشت.هدف از انجام این تحقیق بررسی نقوش پارچه در این دوره ی تاریخی و شناساندن قسمت کوچکی از فرهنگ غنی ایرانیان می باشد.سوالات این پژوهش شامل:1)ویژگی های نقوش پارچه های مورد استفاده در دوره ی سامانی چگونه بوده اند؟ 2) تلفیق دو فرهنگ اسلامی و ایرانی چه تاثیری در نقوش پارچه های این دوره داشته است؟ 3) کاربرد پارچه های منقوش مصرفی این دوره چه مواردی بوده است؟روش تحقیق به صورت تاریخی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای صورت گرفته است. تعداد 2نمونه از پارچه های سامانی،14نمونه از آثار سفالی برجای مانده از دوران سامانی، یک مورد پارچه و نیز 6نمونه از دیوارنگاره های دوران سغدی و یک نمونه پارچه، در جهت بررسی پارچه های دوران سامانی مورد بررسی قرارگرفته و نقوش بر اساس نوع انسانی، حیوانی و گیاهی طبقه بندی شده اند. نتایج حاکی از آن است که در دوره ی سامانی عنصر قرینه در نقوش، حضور پررنگ تر نقوش هندسی و گیاهی و سپس نقوش جانوری و انسانی، حضور نقش گیاهی اسلیمی، استفاده از عنصر درخت زندگی در ترکیب با نقوش حیوانی، تقابل نقوش حیوانی، ترسیم نقوش حیوانی و انسانی از روبه رو، استفاده از خط کوفی، اهمیت به حاشیه ی پارچه و هم چنین تاثیر و تداوم پارچه بافی دوران ساسانی را شاهد هستیم.

اغلب نقشمایه های سنتی ریشه در فرهنگ ها، باورهای مذهبی و یا داستان های اساطیری دارند که با گذر از صافی ذهن طراحان، بر روی انواع هنرهای صناعی اجرا می شوند. درخت سخنگو نقشی است که از ترکیب صور انسانی و جانوری با نقوش گیاهی شکل یافته است. در اغلب کتاب هایی که جغرافیدانان مسلمان تالیف کرده اند، به درخت یا جزیره واق در نواحی شرقی همچون چین و هند اشاره شده است. با اینحال برخی از محققین بر این اعتقادند که پس از فتح قسمتی از هند به دست حاکمان غزنوی این نقش بواسطه اندیشمندان ایرانی همچون ابوریحان بیرونی و ابوالقاسم فردوسی وارد هنر تزیینی ایران شده، زیرا با ورود اسلام به ایران و تحریم صورتگری طراحان نقوش سنتی در جستجوی راهی برای نمایش صور انسانی و جانوری بوده اند.
اولین بار درخت سخنگو در هنر فلزکاری قرون 6 و 7 ق/ 12 و 13 م. مورد استفاده قرار گرفت، سوال اصلی تحقیق این است که درخت سخنگو در آثار فلزی سده های میانه به چه صورت هایی بکار رفته است؟ هدف از انجام تحقیق مشاهده انواع صورت های درخت سخنگو در هنر فلزکاری ایران در سده های میانه است. روش تحقیق در این نوشتار به صورت توصیفی – تحلیلی است و شیوه گردآوری اطلاعات نیز به صورت کتابخانه ای و اسنادی است. پس از طبقه بندی و تحلیل آثار موجود می توان گفت نقش درخت و کتیبه سخنگو ریشه در هنرهای تزیینی هند داشته و در سده های 6 و 7 ق/ 12 و 13 م. از طریق هنرمندان خراسانی وارد ایران شده است.

بی تردید، دوره حکمرانی سلطان حسین بایقرا(875-912ه.ق)، را می بایست عصر شکوه هنر و ادب عصر تیموری به شمار آورد. در طی حکومت وی، شهر هرات- تختگاه سلطان حسین بایقرا، به مهم ترین کانون هنر و ادب عصر تیموری تبدیل شد.
پژوهش حاضر با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی و تمرکز بر مسکوکات ضرب شده در حکومت سلطان حسین بایقرا، تلاش نموده به تحولات اجتماعی-فرهنگی در اواخر دوره تیموری بپردازد.
نتایج این تحقیق نشان می دهد، اوزان و عیار سکه های عصر سلطان حسین بایقرا با توجه به عدم ثبات سیاسی و فقدان قدرت سیاسی در مرکز و پیامد آن کاهش اقتدار اقتصادی همواره دستخوش تغییرات بوده است. دراین میان، برخی از سکه ها که در منطقه استراباد و هرات ضرب گردیده به دلیل وجود ثبات در مرکزیت سیاسی و مذهبی، از لحاظ نقوش، عیار و وزن، از کیفیت بسیار بالایی برخوردار بوده اند. از مطالعه شعائر موجود بر روی سکه های این دوره می توان دریافت که مذهب رایج، تسنن(فرقه حنفی) بوده و همپای آن در منطقه استراباد تشیع از نفوذ بیشتری برخوردار بوده است؛چراکه تعداد زیادی از سکه های ضرب شده در این شهر، مزین به شعائر مذهب شیعه است.

دشت جام از جمله دشت های حاصلخیر استان خراسان رضوی است که به سبب وجود سه حوزه آبریز کشف رود، جام رود و هریرود، شاهد استقرارهای مهمی در دوران متخلف بوده است. در سال 1391 خورشیدی، در جریان یک بررسی باستان شناختی در این دشت (توسط نگارندگان)، دو تپه معروف به انبزک شناسایی شد و با مطالعه سفال های گردآوری شده از سطح آنها مشخص گردید که قدمت هر دو تپه به دوران هخامنشی و اشکانی می رسد. شناسایی این دو تپه و گاهنگاری نسبی آنها در شرق خراسان بسیار حائز اهمیت است؛ چرا که تا کنون محوطه خاصی در ارتباط با این دوران (به ویژه دوره هخامنشی) معرفی نگردیده و پژوهش حاضر به عنوان یک گام مقدماتی در این زمینه به شمار می رود. در این که پژوهش که با رویکرد توصیفی و تحلیلی و با استناد به داده های میدانی و کتابخانه ای تنظیم گردیده است، پس از ثبت ویژگی های توپوگرافی تپه ها، از سطح هر دو تپه چند قطعه سفال و لبه یک ظرف سنگی جمع آوری شده و پس از انتقال به پایگاه میراث فرهنگی، مطالعه و بررسی بر روی این قطعات آغاز گردید. در این فرآیند، مهم ترین اقدام، ثبت و ضبط تمامی اطلاعات از یافته های فرهنگی بود. بنابراین بررسی آماری متغیرهای گوناگون، طراحی، مقایسه و در نهایت تاریخ گذاری نسبی آنها به دقت انجام گرفته است.