نشریه مطالعات تاریخی قرآن و حدیث
سال هفتم شماره 1 (پیاپی 19، تابستان 1378)

ابعاد مختلف شخصیت مفسر نظیر دانسته ها و روحیات در نوع تفسیری که از قرآن کریم به دست می دهد، تاثیر دارد و اندیشوران مسلمان از دیرباز به این امر توجه داشته اند؛ لکن به آن تصریح نکرده اند. این تاثیر معمولا به دنبال کسب معلومات جدید یا طرح شبهات نو فراهم می شود. هیچ مفسری از این تاثیر پذیری گریزی ندارد. منتهی به لحاظ آنکه قرآن با روحیات آدمی موافقت دارد، این اثر پذیری در راستای فهم درست قرآن است؛ به علاوه تاثیر دانسته ها و روحیات محدوده معینی دارد و این امر از بسیاری تفسیرهای سلیقه ای جلوگیری می کند.

آیات قرآن کریم همراه با قرائن متعددی است که برخی از مهمترین آنها عبارتند از: زمان نزول، مکان نزول، سبک بیان، سیاق، شان متکلم و شان مخاطب، روش گشف مراد الهی از آیات قرآن - که از آن به روش تفسیر ظاهر قرآن تعبیر شده است - توجه به همه قرائن است. در این مقاله مراد الهی و قرائن مذکور تبیین شده است.

نوشتاری را که در پیش روی دارید تفسیری است از مبانی رشد و احکام و مسائل آن که بیشتر با تکیه بر آیات قرآن کریم و در برخی موارد با استشهاد به روایات فراهم آمده است. نویسنده معتقد است که جامع نگری، انتخاب احسن و خردورزی از لوازم رشد فردی و اجتماعی است. در این مقاله رابطه بین «اطاعت»، «ولایت» و «رشد» به این صورت ترسیم شده که این سه بسان هرمی هستند که رشد در راس آن و اطاعت و ولایت در قاعده آن است.

از نگاه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان قصه های قرآن حاوی حوادثی از گذشته است که ذکر آنها می تواند وسیله هدایت انسان باشد. به همین روی بسا قسمت های یک قصه در مواضع مختلف قرآن پراکنده مربوط را گردآوری می کند و صورت کامل آنها را ارایه می نماید. نیز چنانچه در روایات اطلاعاتی درباره داستانها آمده باشد و با قرآن و عقل و طبع سلیم مخالفتی نداشته باشد، نقل آنها را بی اشکال می شمارد.

کدام خدا یکی از مسایل اساسی علم کلام، فلسفه، عرفان، تفسیر و علوم قرآن است. متکلمین از نظر حدوث و قدم و کلام لفظی و نفسی به آن می نگرند، اما عرفا آن را بیان آنچه در دل است، خوانده اند؛ به همین جهت کلام را با لفظ برابر ندانسته و فعل خدای تعالی را نیز کلام و قول او می شمارند. مقاله حاضر کلام خدا را از این دیدگاه بررسی کرده و به تفاوتهای اساسی بین کلام و کتاب خدا پرداخته و کلام خدا را صرف نظر از تفاوتهای اساسی بین کلام و کتاب خدا پرداخته و کلام خدا را صرف نظر از اختلاف حیثیات همان کتاب خدا دانسته است؛ سپس به بیان مراتب کلام و کتاب پرداخته و پس از بیان درحات تشکیکی آنها مخاطب کلام خدا رادر هر کدام از این مراتب بیان کرده است.

در قرآن واژگان قصص، حدیص، نبا و مثل به معنای داستان به کار رفته و آن عبارت از بخش هایی از ماجراهای واقعی تاریخ است که عبرت آموزی و هدایت بخشی در پی داشته باشد؛ اما اسطوره در قرآن عبارت از داستان های خرافی زاییده ذهن گذشتگان است. در مقاله حاضر این دو واژه از نظر لغت و قرآن معناشناسی شده است.

درباره نزول قرآن بر هفت حرف بحثهای فراوانی در طول تاریخ اسلامی صورت گرفته است، نکته مهم آن است که گمان رفته، همه روایات مربوط در مقام بیان یک موضوع است؛ از ین رو در تبیین مفاد این روایات اختلافات فراوانی پدید آمده است. در این مقاله ابتدا روایات مربوط بر اساس مفادشان دسته بندی و آنگاه هر کدام از اقوال مهم مورد بررسی قرار گرفته و در پایان نتیجه گرفته شده است که آن روایات ناظر به موضوعات متعددی است.