نشریه کلام اسلامی
پیاپی 103 (پاییز 1396)

علم دینی، یکی از مسایل کلامی نوپدید است که در باب رابطه علم و دین مطرح شده است. چیستی، امکان، چرایی و چگونگی دست‏یابی به آن، مهم‏ترین مباحث مطرح در این مساله است که دیدگاه های متفاوت و بعضا متعارضی درباره آن‏ها اظهار شده است. ماهیت و چیستی علم دینی از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است؛ چرا که بر سرنوشت مباحث دیگر مربوط به علم دینی تاثیر می‏گذارد. کسانی، تنها معنای معقول و مقبول علم دینی را، دینداری عالم دانسته‏اند، که بر اساس آن، وصف دینی برای علم، مجازی خواهد بود. برخی دیگر، ملاک دینی بودن علم را دینی بودن متعلق و مکشوف علم قلمداد کرده اند که هرگاه عالم به این که مکشوف و متعلق علم، مراد خداوند یا قول و فعل الاهی است ایمان داشته باشد، علم دینی خواهد بود. استنباط نظریه های علمی از منابع دینی، دینی و الاهی بودن انگیزه و اراده عالم، ارتباط و هماهنگی طبیعت شناسی با علم مابعدالطبیعه، سازگاری نظریه های علمی با آموزه ها و تعالیم دینی، یا مخالف نبودن آن‏ها با آموزه ها و تعالیم دینی، ملاک‏های دیگری است که برای دینی بودن علم بیان شده است، عده‏ای نیز دینی بودن جهان بینی عالم را ملاک دینی بودن علم شمرده‏اند که بر فرضیه های علم، یا تعبیر و تفسیر داده ها و یافته علمی، یا جهت گیری عملی عالمان، یا بینش و نگرش عالم به موضوع مورد پژوهش و روش پژوهش علمی و سرانجام نتیجه تاثیر می‏گذارد. در نوشتار پیش‏رو، این دیدگاه ها نقل و نقد شده و دیدگاه مورد قبول تبیین گردیده است.

هاوکینگ، فیزیکدان و کی هان شناس معاصر، در شماری از آثار خود کوشیده است تا با استفاده از پاره ای نظرات کی هان شناختی و ارائه نظریاتی جدید در این عرصه، بر خودبسندگی جهان و بی نیازی آن از خدای جهان آفرین استدلال کند. مقاله حاضر بنای آن دارد که مدعا و استدلالات او را در این زمینه به بحث بنشیند. سرانجام تحقیق این است که گمانه ها و مستندات هاوکینگ نه از ارزش و اعتبار علمی برخوردار است و نه بر فرض صحت و اعتبار، بر مطلوب وی دلالت می کند.

بر اساس آیات قرآن و روایات، فعل الاهی، یعنی آفرینش و بقای موجودات، دارای هفت مرتبه (مشیت، اراده، قدر، قضا، اذن، کتاب و اجل) است. از سوی دیگر، ثبات و تغییرناپذیری خدا نیز از آموزه های قرآن و پیشوایان دین و یافته های عقل و لذا مطابق با براهین نقلی و عقلی است. لذا اثبات وجود مراتب در فعل الاهی نباید منجر به اتصاف ذات خدا به تغییرپذیری و اتصاف فعل الاهی به زمانمندی گردد. صدرالمتالهین شیرازی و ملاصالح مازندرانی که به ترتیب از فلاسفه و متکلمان مهم مکتب اصفهان هستند، دلایل و مستدلات خود را بر اثبات مراتب در فعل الاهی، ناظر به آیات قرآن و روایاتمعصومین(، مطرح کرده و با تکیه بر مبانی فکری و عقلی خود، دیدگاه ها و نظرات متفاوتی را درباره اعتباریت یا حقیقت مراتب فعل الاهی، امکان یا عدم امکان زمانمندی برخی از افعال الاهی و اینکه آیا این مراتب جزء صفات ذات خدا هستند یا جزء صفات فعل او، مطرح کرده اند. اما هر دو دسته، نظر واحدی درباره نسبت معاصی بندگان با اختیار انسانی و درباره وضعیت شرور موجود در عالم طبیعت داشته اند و این بحث از فروع مبحث مراتب فعل الاهی است. نوشتار حاضر، در صدد شرح دیدگاه های فلاسفه و متکلمان مکتب اصفهان، در بحث از مراتب فعل الاهی و تبیین نتایج و استلزامات هر یک از این دیدگاه ها است.

در این نوشتار با بیان برخی ویژگی های بعد اقتصادی جهانی شدن، به پیشرفت صنعت و تکنولوژی، تحول در حمل و نقل، شکل گیری عوامل سخت افزاری و نرم افزاری شکوفایی اقتصادی، و هم‏چنین ناکامی نهادهای اقتصادی بین المللی در شکوفایی اقتصادی اشاره شده است. این ویژگی ها از طرفی مقدمات فنی تشکیل حکومتی جهانی را فراهم نموده، و از طرف دیگر باعث مایوس شدن جامعه بشری از اقدامات داعیه داران جهانی شدن، و خیزش علیه آنها و پذیرش فرهنگ منجی باوری می گردد.
در بعد سیاسی نیز به برخی ویژگی های جهانی شدن از قبیل تضعیف حاکمیت ملی، شکل گیری نهادهای سیاسی بین المللی، افزایش آگاهی های سیاسی، کم رنگ شدن مرزهای بین المللی و سرخوردگی جامعه جهانی از نظام های سیاسی دنیا اشاره شده است. این ویژگی ها باعث شده اند تا زمینه های عملی پذیرش نظریه حکومت جهانی عدالت‏محور در اذهان جهانیان بیش از پیش فراهم شود.
هم‏چنین در بعد فرهنگی، به گسترش شبکه های ارتباطی، فن آوری های رسانه ای، از میان رفتن مرزهای فرهنگی، و رویارویی فرهنگ های متنوع در عرصه جهانی اشاره شده، که این ویژگی ها، بستری مناسب جهت آگاهی بخشی جهانی نسبت به شخص و شخصیت امام زمان. و آشنایی با اقدامات و برنامه های حکومتی امام عصر. را فراهم نموده است.

بحث درباره الفاظ و احوال آن، بخش مهمی از مباحث اصول فقه را به خود اختصاص داده است. این مساله در آثار عالمان شیعه در اصول فقه، تاریخی کهن داشته و تطوراتی را پشت سر گذاشته است. اهمیت این مباحث بدان جهت است که در فهم معانی و مدالیل آیات و روایات، و در نتیجه در استنباط احکام شرعی از کتاب و سنت، نقش به سزایی دارد. از سوی دیگر، یکی از دانش هایی که در غرب مطرح شده و آراء و مکاتب مختلفی در آن اظهار گردیده، دانش «هرمنوتیک» یا فن فهم متون و دیگر آثار انسانی است. علم هرمنوتیک سه رویکرد کلاسیک، رمانتیک و فلسفی یا مدرن را پشت سر گذاشته است. مساله اصولی احوال الفاظ با هر سه رویکرد هرمنوتیک ارتباط دارد؛ گرچه ارتباط آن با هرمنوتیک کلاسیک و رمانتیک، نمایان تر و جدی تر است. از آن جا که بخش عظیمی از مباحث کلامی از منابع نقلی (کتاب و سنت) تغذیه می شود، بحث احوال الفاظ و نیز مباحث هرمنوتیک در این بخش از مباحث کلامی، نقش تعیین کننده دارد.

ورود آثار علمی تمدن یونانی- هلنی از آغاز خلافت اموی در قرن اول هجری آغاز شد، و در دوره اول خلافت عباسی شکلی رسمی یافت، و ترجمه آثار مکتوب تمدن یاد شده زیر نظر سازمانی جدید که بیشتر به نام بیت الحکمه شناخته می شد، رشد و توسعه بیشتری پیدا کرد. از جمله این آثار ترجمه شده می توان به ترجمه هیئت بطلمیوسی اشاره کرد، که به زودی بعد از ترجمه به زبان عربی، وارد مجامع علمی در جهان اسلام شد، و بر مباحث علمی در رشته های مختلف، از جمله علم کلام، تاثیر گذاشت، و در زمینه های مختلف جهان شناسی، معجزات رسول الله $، فرجام شناسی و... به چالش آفرینی یا باورسازی اعتقادی پرداخت، و به عنوان عنصری موثر در تبیین و اثبات بحث های کلامی نقش آفرینی کرد. در بررسی های صورت گرفته و با مراجعه به متون کلامی متکلمان امامیه معلوم می شود که این تاثیرگذاری نمودهای متفاوتی داشته است؛ به این معنا که در برخی مباحث مانند مبحث تعداد آسمان ها باعث تطبیق هفت آسمان مورد نظر قرآن بر افلاک نه گانه بطلمیوسی شد، و در برخی دیگر مانند مبحث معراج، شق القمر، رد الشمس و صور اسرافیل، آموزه بطلمیوسی ابطال و انکار گشت. البته گاهی نیز ابداعات جدیدی همچون بحث جسم هورقلیایی را به دنبال داشت که بعدها در پیدایش برخی گرایش های کلامی بی تاثیر نبود، و عده ای را نیز بر آن داشت که جسورانه به تاویل و تغییر بخش هایی از هیئت بطلمیوسی بپردازند؛ به عنوان مثال، مسئله خرق و التیام افلاک نه گانه را منحصر در فلک آخر (اطلس) سازند.