نشریه مطالعات دفاع مقدس
سال سوم شماره 4 (پیاپی 12، زمستان 1396)

وجود روابط مبتنی بر تنش و منازعه میان واحدهای سیاسی- فضایی در ابعاد مختلف محلی، ملی و منطقه ای از قدیمی ترین و پایدارترین وجوه زمامداری انسان در طول تاریخ به شمار می رود. این امر از زمان تشکیل و رسمیت یافتن دولت- ملت ها بعد از قرارداد وست فالیا شکل بارزتری به خود گرفت و همواره در برهه های مختلف، روابط خصمانه میان کشورهای همسایه، جایگزین روابط دوستانه شده که در بسیاری از موارد به جنگ و درگیری نیز انجامیده است. در این بین، عوامل و ارزش های جغرافیایی و جغرافیای سیاسی نقش عمده ای در بروز تنش و منازعه میان واحدهای سیاسی همسایه ایفا کرده است. در این پژوهش سعی شده است با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با بهره گرفتن از منابع کتابخانه ای، به تبیین و بررسی سرچشمه های جغرافیای سیاسی تنش و منازعه عراق علیه ایران بر پایه الگوی «های پوتیتکا»ی پیتر هاگت پرداخته شود. فرضیه بنیادین این مقاله آن است که عوامل جغرافیای سیاسی نظیر مساله مرزها، قومیت و مذهب، ادعاهای سرزمینی، مرز دریایی در خلیج فارس، حوزه های انرژی مشترک، وابستگی هیدروپلیتیک عراق به ایران و...، نقش عمده ای در بروز تنش و منازعه عراق علیه ایران ایفا کرده است.

تکانه های محیطی،سبب افزایش روز افزون درک نیازهای مشتریان شده است. افراد با سلیقه ها، نیازها و تجارب مختلف و باتوجه به ظرفیت هاو محدودیت های خود،اقدام به انتخاب می کنند. باظهور فضای رقابتی،مفاهیمی همچون مشتری مداری و کسب رضایت مشتری،پایه و اساس کسب و کار شده،سازمانی که به این تحولات بی توجه باشد،از صحنه بازار حذف می شود. درکایننی از در حوزه فرهنگ و دفاع مقدس که بخشی مهم از تاریخ جمهوری اسلامی را تشکیل می دهد،اهمیتی دو چندان می یابد. درواقع، به منظور جلب نظر مردم به مطالعه کتب دفاع مقدس،ضروری است که عوامل موثر بر این مهم مورد بررسی و مداقه قرار گیرد.براین اساس،این تحقیق به بررسی عوامل موثر برآمیخته باز اریابی کتب دفاع مقدس پرداخته است. از اینرو، رویکردآن توصیفی و از نوع پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق نیز خریداران کتاب در شهر تهران است که با بهره گیری از جدول مورگان 384 نفر،حجم نمونه انتخاب شدند. هم چنین به منظور تجزیه و تحلیل داده ها،روش های آماری توصیفی و استنباطی و آزمون های تحلیل تاییدی و تحلیل مسیر،مطمح نظر قرارگرفت.

جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که حدود هشت سال به طول انجامید، گستره ای به مساحت بیش از 1600 کیلومتر را دربر گرفت و یکی از بزرگ ترین جنگ های قرن بیستم را رقم زد. پهنه عملیاتی این جنگ از ویژگی های گوناگون جغرافیای انسانی و طبیعی برخوردار بود و انواع مختلف عملیات نظامی در آن انجام گرفت. جدا از گستره جغرافیایی، این جنگ از ویژگی های دیگری نیز برخوردار بود؛ در آغاز جنگ، یکی از طرفین در دوران گذار از یک انقلاب مردمی و دیگری در دوران ثبات و آرامش بود. همچنین، در حالی که یکی از طرفین جنگ از پشتیبانی نسبی جهانی برخوردار بود، دیگری همزمان رویاروی بخش زیادی از جامعه جهانی قرار گرفته بود. در این وضعیت، پیروزی نظامی در جبهه های جنگ، مستلزم پیروی درست از اصول جنگی، از جمله در نظر گرفتن اصول جغرافیای نظامی بود. بررسی و تحلیل دقیق تر روند جنگ، میزان پیروی روند جنگ از بنیان های جغرافیای نظامی را در هر دو جبهه روشن می کند. مقاله حاضر، با برشمردن ویژگی های عملیات نظامی طرفین جنگ، کاربست اصول کلی جغرافیای نظامی را از سوی هر کدام از طرف های درگیر، بررسی و تحلیل کرده است.

نشانه شناسی تصویر، رویکردی انتقادی است که با بررسی و تحلیل محتوای تصاویر می کوشد به لایه های پنهان مفهومی در آن ها دست پیدا کند، بی آنکه ارزش زیبایی شناختی تصاویر را مورد قضاوت قرار دهد. نشانه شناسی تصویر به طور عمده از دهه های 60 و 70 میلادی در مکتب نشانه شناسی پاریس مورد توجه قرار گرفت؛ اما مفهوم نشانه شناسی اجتماعی را اولین بار مایکل هالیدی، زبان شناس انگلیسی مطرح کرد. این ایده بعدها توسط شاگردان و همکاران او دنبال شد و توسعه یافت. پس از آن، گونتر کرس و تئو ون لیوون تلاش کردند تا نشانه شناسی اجتماعی را به حیطه های دیگری به جز کلام نیز گسترش دهند. نتیجه تلاش آنها الگویی شد برای تحلیل تصویر که آن را نشانه شناسی اجتماعی تصویر نامیدند. این پژوهش با استفاده از الگوی کرس و ون لیوون برای نشانه شناسی اجتماعی تصویر، تصاویر کتاب های درسی دوره راهنمایی را با محوریت موضوع بازنمایی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بررسی کرده است. بازنمایی جنگ به دلیل اهمیت و تاثیرگذاری زیاد آن در جامعه به عنوان یک پدیده اجتماعی معاصر مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه بررسی ها نشان داد که در بازنمایی جنگ، گفتمان غالب عدم تقارن «ما/آن ها» است. دشمن یا در تصاویر بازنمایی نمی شود یا شیطان صفت، احمق و بی عرضه و حتی زشت تصویر می شود؛ در حالی که نیروهای خودی، باهوش، پاک و باایمان، با لیاقت و پیروز و زیبا تصویر می شوند.

خاطره نوشت های جنگ، با ویژگی های منحصربه فردشان، هرچند از منابع تاریخ جنگ محسوب می شوند، غالبا در دسته ای متمایز از منابع و متون تاریخی طبقه بندی می شوند. این مساله به ویژگی های روایی خاص این آثار مربوط می شود، چنان که در آن ها مرز میان تاریخ و ادبیات همواره در نوسان است. در این پژوهش، به منظور شناخت ویژگی های روایی و مولفه های حاکم بر روایت پردازی خاطرات جنگ، و هم چنین به منظور بررسی فرضیه امکان دست یابی به الگویی بنیادین در روایت این خاطرات، سه خاطره نوشت از خاطرات دفاع مقدس (بابانظر، یکی از این روزها به بلوغ رسیدم و چزابه) به عنوان زمینه بررسی موردی انتخاب شده و فرایندها و مولفه های موثر در روایت پردازی این آثار، بر مبنای نظریه ساختارگرایی، بررسی و تحلیل شده است. نتایج این تحقیق، نقش بنیادین الگوهای ذهنی و هم زمانی (Synchronic) در شکل گیری «روایت» خاطرات جنگ را نشان می دهد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و داده ها به روش کتابخانه ای گردآوری شده است.

تحولات تاریخی و سیاسی جغرافیای سیاسی ایران، همواره با توجه به کارکرد چند وجهی اقوام، در سیر معادلات قدرت تحلیل و ارزیابی می شود؛ به طوری که تصویر موزاییکی اقوام در این جغرافیای سیاسی طی تاریخ، چرخه ای از فرصت- تهدید را در مقابل منافع ملی ایران نمایش می دهد. در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی نقش قوم عرب خوزستان در جنگ تحمیلی پرداخته شد. در واقع جنگ طولانی اخیر که با شعار حمایت از اعراب خوزستان یا به گمان دولت عراق، «عربستان» آغاز و تداوم یافت، مناسب ترین فرصت را برای آشکارسازی حداکثر تمایلات واگرایانه در اختیار اعراب خوزستان گذاشت. با مطالعه این نقش آفرینی، مشخص شد که پیوندهای مذهبی، تاریخی و روابط اجتماعی- اقتصادی، خوزستان را دارای چنان هویت ایرانی گردانیده بود که مردم این منطقه با مقاومت و مخالفت در برابر دولت بعثی و عرب عراقی، که با تبلیغات و وعده های فراوان سعی در تحریک و همگرایی آنان داشت، نشان دادند که پیوند عوامل اعتقادی و باورهای آنان با سرزمین و کشور ایران، محکم تر از آن است که بتوان با پیش کشیدن مسائل قومی، آنها را از هم جدا کرد. بنابر این، جنگ تحمیلی، زمینه بروز و نقش آفرینی این اعتقادات و باورهای نهفته را در میان قوم عرب خوزستان زنده کرد. از این رو، مقاومت مردم خوزستان در برابر تهاجم عراق، نقش موثری در سرنوشت جنگ ایفا کرد و در پایان، باعث شکست طرح تجزیه خوزستان شد.

گردشگری در اواسط قرن بیستم، دچار تحولات بسیاری شد و از گذاری از گردشگری انبوه به گردشگری پسافوردی شکل گرفت که مبتنی بر الگوهای فضایی سه گانه و گونه های مختلف گردشگری بوده است. گردشگری جنگ یکی از این گونه های گردشگری برآمده از گردشگری پسافوردی است. این گونه از گردشگری که زیر شاخه گردشگری تلخ بوده به نسبت گسترش دامنه تقاضای گردشگران، در جهت توسعه مناطق جنگ زده و هم چنین دیگر آثار فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است. از این رو در این مقاله در چارچوب یک روش راهبردی مبتنی بر سطح بندی مناطق دارای قابلیت و تجزیه و تحلیل SWOTو اولویت بندی راهبردها با مدل QSPMبه ارزیابی راهبردی گردشگری جنگ در ایران پرداخته است. نتایج به دست آمده در سطح بندی مناطق دارای قابلیت در چهار سطح انجام گرفته که چهار استان کرمانشاه، خوزستان، کردستان و ایلام در سطح یک قرار گرفتند. از نظر تجزیه و تحلیل SWOTراهبرد اقدام ST(تنوع و رقابتی) حاصل گردید و اولویت بندی مدل QSPMراهبرد راهبردی تنوع و توسعه امکانات و تسهیلات خدمات گردشگری با امتیاز نهایی 64/11 به عنوان راهبرد اصلی توسعه گردشگری جنگ تدوین شد. راهبرد حمایت از تشکیل شرکت ها تعاونی گردشگری جنگ 32/9 ، بخشودگی مالیاتی و در نظر گرفتن تسهیلات در زمینه توسعه گردشگری جنگ در مناطق دارای قابلیت سطح یک با 94/8 و راهبرد هماهنگی و تعامل بیشتر سازما ن های متولی گردشگری جنگ با آژانس ها و تورگردان ها با 74/8 در اولویت های بعدی راهبردی توسعه گردشگری جنگ قرار گرفتند.