فصلنامه تحلیل اجتماعی نظم و نابرابری اجتماعی
سال دوم شماره 1 (بهار و تابستان 1390)

در کشور ما طی سال های اخیر، مطالعات پیمایشی چندی پیرامون موضوع رضایت از زندگی صورت گرفته که در برخی از آنها رضایت از زندگی خانوادگی افراد نیز مورد توجه بوده است. اما آشکارا سهم مطالعات مستقل برای بررسی رضایت افراد از زندگی خانوادگی اندک بوده است. در این نوشتار کوشش شده است تا با اتکای بر نظریه نظم در سطح خرد و زمینه سازی ارضای نیازهای نوجوانان از این طریق، رضایت آنها از زندگی خانوادگی شان تبیین گردد . در این راستا نظم در خانواده (در معنای جامعه شناختی آن) به عنوان متغیر بنیادی و متغیرهای ارضای نیازها، احساس آزادی، امنیت و عدالت به عنوان متغیرهای واسطه ای و رضایت نوجوانان از زندگی خانوادگی شان به عنوان متغبر وابسته مورد ارزیابی واقع شدند. داده ها در چارچوب روش پیمایشی و با استفاده از ابزار پرسشنامه گردآوری شده است. جمعیت آماری شامل دانش آموزان دوره متوسطه و پیش دانشگاهی شهر تهران است که از میان این جمعیت، 420 نفر بر اساس فرمول نمونه گیری کوکران به روش نمونه گیری خوشه ایچند مرحله ای از هفت منطقه 1، 4، 7، 10، 13، 16و 19 انتخاب شدند. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که: 1 - بر اساس نمرات میانگین شاخص های ابعاد چهارگانه نظم، همبختی بیشترین میزان تحقق (43/4) و همگامی کمترین میزان تحقق (6/3) را در خانواده ها داشته است. 2- به طور کلی نظم در خانواده های مورد بررسی، در حد متوسط (میانگین =41/3 از 5) است و پاسخگویان در حد بالایی از زندگی خانوادگی شان احساس رضایت (میانگین =22/4 از 5) می کنند. 3 - کمترین میزان ارضای نیاز بر حسب میانگین متعلق به احساس آزادی و بیشترین آنها مربوط به نیاز تعلق پذیری و عشق بوده است. 4- در این تحقیق عوامل موثر بر رضایت نوجوانان از زندگی خانوادگی در دو سطح فردی و میانی مورد بررسی قرار گرفته است. در سطح میانی(خانواده) نشانه هایی وجود دارد دال بر این که بین تحقق نظم در خانواده در حالت کلی آن (0.67 = R) و تحقق همدلی (Beta = 0.35)، همفکری (Beta = 0.33) و همگامی (Beta =0.13) در خانواده با رضایت نوجوانان از زندگی خانوادگی نوعی رابطه علی موجود است. در خصوص مشکلات چهارگانه خانواده حل مشکلات تربیتی خانواده (Beta =0.30) در وهله اول و معاشرتی و تمشیتی (Beta=0.17) در مرحله دوم، و در سطح فردی نیز ارضاء نیازهای تعلق پذیری و عشق (Beta = 0.38)، نیاز به احترام (Beta = 0.29) و نیازهای شناختی (Beta =0.17) بیشترین تاثیر را در رضایت نوجوانان از زندگی خانوادگی داشتند که تاییدی بر این نظر است: بعد از تامین حداقلی از نیازهای جسمانی و مادی، نیازهای روانی و اجتماعی انسان اهمیت و تاثیرگذاری بیشتری پیدا می کنند.

این مطالعه در صدد بررسی تضاد قومی و آثار سیاست های قومی دولت ها، به ویژه سیاست های تبعیضی و همزاد آن نابرابری اسمی بر شیوه بروز تضاد قومی و بی ثباتی اجتماعی است. روش تحقیق مطالعه حاضر روش تطبیقی-کمی می باشد، که با بهره گیری از داده های ثانویه موجود و واحد تحلیل کشور- زمان به بررسی دوره زمنی1995-2004 پرداخته است. یافته های تحقیق نشان می دهد که بعد اقتصادی سیاست های تبعیضی، شامل تفاوت و تبعیض اقتصادی، مهمترین عامل بروز اعتراض و بعد محیط زیستی نامساعد سیاست های تبعیضی، مهمترین عامل بروز شورش بوده است و به دنبال آن اهمیت ابعاد سیاسی و فرهنگی مطرح می باشد. همچنین با تفکیک کشورهای مورد مطالعه به شش منطقه، اهمیت بعد اقتصادی و بعد محیط زیستی نامساعد به ترتیب برای اعتراض و شورش، حفظ شد؛ همچنین با تفکیک مناطق برخی نتایج متفاوت در دیگر ابعاد سیاست های تبعیضی ظاهر گشت که قابل توجه است. به علاوه همراه با توسعه سیاسی کشورها میزان اعتراض افزایش و میزان شورش کاهش می یابد. ضمنا رابطه معناداری بین اندازه دولت و هویت گروهی با اعتراض و شورش دیده نشد. این در حالی است که متغیر بسیج گروهی تاثیر مثبت و معناداری بر میزان اعتراض و شورش دارد.

هدف این مقاله بررسی عوامل موثر بر تمایل به مهاجرت درون شهری در تهران، با تاکید بر احساس نابرابری فضایی است. گروه‏ها و اقشار مختلف مردم در تهران بر مبنای ویژگی‏های کالبدی و اجتماعی در محلات خاصی از شهر متراکم شده اند. برخی از محلات به دلیل برخورداری از امکانات و فرصت های کالبدی و اجتماعی از جذابیت خاصی برای شهرنشینان تهرانی برخوردار هستند.این امر باعث تمایل خانوارها برای مهاجرت به سمت این محلات شده است.افراد با مشاهده، ادراک و مقایسه امکانات مناطق مختلف شهر دچار احساس نابرابری و محرومیت می شوند، که محصول نهایی آن احساس نارضایتی از محله مسکونی خود می باشد.در تحقیق حاضر، بعد از کاوش تئوری‏های مرتبط با مسئله تحقیق، و جمع آوری داده‏های میدانی از شهروندان ساکن محلات پایین شهر، مرکز شهر و بالاشهر تهران، تلاش شده است،میزان تمایل پاسخگویان به سکونت در محلات بالاشهری اندازه گیری شود و ارتباط آن با دیگر متغیرهای اجتماعی بررسی گردد.بر اساس یافته های تحقیق، بخش قابل توجهی از شهروندان مناطق پایین شهر و مرکز شهر تهرانمتمایل به جابجایی به سمت بالاشهر هستند.احساس نابرابری در بعد تحصیلات و ثروت (ابعاد مرتبط با پایگاه اجتماعی اقتصادی) و تسهیلات و دسترسی ها (ابعاد مرتبط با ساختار کالبدی شهری) به نفع مناطق بالاشهری، و در بعد ارزش های اجتماعی و فرهنگی به سود مناطق پایین شهر تهران است. همچنین، یافته های تحقیق نشان می دهد که یکی از دلایل عدم تمایل ساکنان پایین شهر به مهاجرت به سمت محلات بالاشهر، میزان بالای رضایت آنها از محله مسکونی خود می باشد. اما در محلات مرکزی این متغیر در تبیین الگوی سکونت گزینی افراد نقش مهمی ندارد.در مناطق پایین شهر، متغیر «مکان سکونت دیگران مهم» (دوستان و اعضای فامیل) در تعیین محله ایده آل برای سکونت موثر بوده است، اما تاثیر این متغیر در بین پاسخگویان محلات مرکزی شهر معنی دار نبوده است.

جامعه شناسان معاصر برای بررسی کمیت و کیفیت روابط اجتماعی در جامعه از مفهوم سرمایه اجتماعی بهره جسته اند. منظور از سرمایه اجتماعی سرمایه و منابعی است که افراد و گروه ها از طریق پیوند با یکدیگر (و نوع این ارتباطات) می توانند بدست آورند. اغلب محققان علوم اجتماعی در تعریف سرمایه اجتماعی بر نقش شبکه ها و هنجارهای مدنی تاکید دارند. به سرمایه اجتماعی معمولا به عنوان یک خیر جمعی و خصوصی نیز نگریسته می شود، زیرا سرمایه اجتماعی به عنوان محصول روابط اجتماعی هم به سود به وجود آورنده است و هم به سود دیگران. در دهه اخیر با شناسایی هر چه بیشتر حوزه های تحت تاثیر سرمایه اجتماعی، تقاضای زیادی برای بررسی تجربی آن پدید آمده است. به عبارت دیگر، به نظر می رسد که تقاضا برای سنجش تجربی سرمایه اجتماعی به مراتب بیشتر از عرضه آن است. تاکنون مفهوم سازی سرمایه اجتماعی بیشتر از سنجش آن مورد توجه بوده است. در مقاله حاضر به معرفی برخی از مدل های سنجش سرمایه اجتماعی توسط محققان مختلف، پرداخته شده است. این مدل ها در دو سطح جمعی و فردی به سنجش سرمایه اجتماعی پرداخته-اند. در ادامه مقاله به معرفی سرمایه اجتماعی فردی پرداخته شده و رابطه آن با رهیافت تحلیل شبکه ای بحث شده است. پس از آن، کاربرد تکنیک های ژنراتور در سنجش نابرابری در سرمایه اجتماعی فردی معرفی گردیده است. در انتهای مقاله به نقاط قوت و ضعف هر یک از سه تکنیک ژنراتور نیز پرداخته شده است. به نظر می رسد با استفاده از این تکنیک ها بتوان به اشکال جدیدی از نابرابری های اجتماعی در بین گروه های مختلف جامعه پی برد.

یکی از مهم ترین مباحث علوم اجتماعی و به ویژه جامعه شناسی، نابرابری های اجتماعی است که همواره ذهن نویسندگان و نظریه پردازان را به خود مشغول داشته است. این نویسندگان و نظریه پردازان (به ویژه در دو سده گذشته) کوشیده اند این پدیده را به کمک دو مفهوم «طبقه اجتماعی» و «قشر اجتماعی»، بررسی و تبیین کنند. این درحالی است که قدرت و قابلیت تبیین این دو مفهوم برای بررسی پدیده نابرابری ها محدود است. اما از آنجا که نابرابری اجتماعی در جامعه، پدیده ای است که بر بنیاد و بستر تقسیم کار اجتماعی شکل می گیرد، بنابراین برای بررسی نابرابری های اجتماعی در چهارچوب ساختار سازمانی جامعه، ضروری است که تقسیم کار اجتماعی نیز بررسی شود. چرا که تقسیم کار، اگرچه از یک سو، موجب وابستگی متقابل اعضای جامعه به یکدیگر می شود، اما از سوی دیگر، عاملی است که اعضای جامعه را از یکدیگر جدا و متمایز ساخته و در سلسله مراتبی از موقعیت های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی گوناگون قرار می دهد. بر این پایه، نابرابری اجتماعی در جامعه، پیش از آنکه پدیده ای سیاسی باشد و از متغیر قدرت و میزان دسترسی به منابع آن تاثیر بپذیرد، یا با عنوان پدیده ای اقتصادی از متغیرهای مالکیت، ثروت و درآمد پیروی کند و یا پدیده ای فرهنگی تلقی شود که می بایستی از متغیرهایی چون مذهب و قومیت تاثیر بپذیرد، پدیده ای است که بر بستر تقسیم کار اجتماعی در جامعه شکل می گیرد و می تواند پیامدهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی هم داشته باشد. جامعه امروز یا «جامعه-بازار» بر بستر تقسیم کار، سلسله مراتبی از موقعیت های گوناگون اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، از برترین تا پست ترین، از اثرگذارترین تا کم اثرترین، از مهمترین تا کم اهمیت ترین... موقعیت ها را پدید می آورد و با سازوکار «رقابت»، جمعیت فعال خود را در این موقعیت ها «توزیع» می کند.

این پ‍ژوهش به منظور سنجش میزان سرمایه اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه یزد و اصفهان انجام شد و به بررسی رابطه بین متغیرهای اجتماعی مختلف با میزان سرمایه اجتماعی پرداخته است. روش تحقیق حاضر از نوع پیمایشی بوده که طی آن 615 نفر از دانشجویان دو دانشگاه مزبور با استفاده از روش نمونه گیری طبقه ای متناسب، انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند. یافته ها بیانگر این است که میانگین میزان سرمایه اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه یزد بیشتر از دانشجویان دانشگاه اصفهان است. همچنین میزان سرمایه اجتماعی دانشجویان مرد بیش از دانشجویان زنان و در بین شاغلین بیش از غیرشاغلین بوده است. بین متغیرهای سن، میزان دینداری، پایگاه اقتصادی - اجتماعی و میزان استفاده از رسانه های جمعی با میزان سرمایه اجتماعی رابطه معنا داری وجود داشت. یافته های این تحقیق همسو با نظریات دورکیم و گیدنز نشان داد که میزان دینداری و میزان استفاده از رسانه های جمعی باعث افزایش سرمایه اجتماعی می شوند.

مقاله حاضر بر اساس بخشی از اطلاعات ماخوذ از پیمایش مشکلات آپارتمان نشینی در کرج تنظیم شده است. در این تحقیق از سه دسته نظریات اکولوژیکی، نظریه ترکیبی، نظریه خرده فرهنگی استفاد شده است. جامعه آماری تحقیق حاضر کلیه آپارتمان نشینان مناطق ده گانه کرج است، که بر اساس قواعد تعیین حجم نمونه 2000 آپارتمان به عنوان نمونه به طریق نمونه گیری ترکیبی انتخاب شده است. نتایج حاصل از یافته های توصیفی نشان می دهند که میزان مشکلات برآورد شده آپارتمان نشینی در کرج بالنسبه بالاست و مشکلات آپارتمان نشینی با متغیرهای تعداد واحدهای آپارتمان، قدمت آپارتمان، نوع تملک آپارتمان، میزان تغییر ساکنین، روابط همسایگی، تراکم جمعیت، کیفیت ساخت فیزیکی، کارآمدی قوانین آپارتمان نشینی و میزان تردد در آپارتمان همبستگی معناداری دارد. در مقابل، متغیرهای مساحت واحدها، میزان امکانات، آگاهی به قوانین آپارتمان نشینی، سطح تحصیلات، تعداد اعضای خانوار، قومیت، نوع مسکن قبلی، جنس، سن مدت آپارتمان نشینی با میزان مشکلات آپارتمان نشینی رابطه معناداری را نشان نداد. نتایج حاصل از کاربرد تحلیل رگرسیون چندگانه و تحلیل مسیر نیز نشان داد که، متغیرهای تراکم جمعیت(412/0)، تغییر ساکنین(355/0)، میزان تردد در آپارتمان(183/0)، کیفیت ساخت فیزیکی(150/0-)، کارآمدی قوانین آپارتمان نشینی(122/0-) و روابط همسایگی(12/0-) به عنوان تعیین کننده ترین عوامل تاثیرگذار بر میزان مشکلات آپارتمان نشینی هستند.

مقاله حاضر با اتکا به یک بنیان اکتشافی و با انتخاب روش تحلیل ثانویه، 21 اثر پژوهشی را که طی 10 سال گذشته درزمینه پیامدهای استفاده از اینترنت تولید شده، مبنای تحلیل قرار داده است. هدف این نوشتار، شناسایی میزان و نوع تغییراتی است که بواسطه استفاده از اینترنت بر سطح ارزش ها، دینداری، هویت و ارتباطات اجتماعی جوانان ایجاد شده است. یافته های بدست آمده حاکی از آن است که جوانان ایرانی در خلال استفاده از اینترنت در معرض دگرگونی های فرهنگی اجتماعی قرار گرفته اند. بهره گیری از اینترنت، گاه به فراگیری برخی ارزش های منتشر در فضای جهانی و گاهی نیز موجب تفاوت های ارزشی بین والدین و فرزندان شده است، هر چند که در بعد ارزش های اخلاقی هنوز همگرایی قابل ملاحظه ای وجود دارد. استفاده از اینترنت سبک دینداری تکثرگرایانه و استدلالی را رواج داده است. به واسطه استفاده از اینترنت، هویت های مدرن رشد کرده، اما این وضع به کاهش مهم ترین مولفه هویت جامعه یعنی هویت ملی منتهی نشده است. استفاده از اینترنت باعث تضعیف روابط اجتماعی نشده، بلکه در بعضی موارد به افزایش آن هم کمک کرده است. به نظر می رسد جوانان ایرانی بر اساس یک رابطه تعاملی به شیوه ای فعالانه و گزینش-گرانه از ظرفیت های موجود در اینترنت استفاده کرده و ازآن تاثیر پذیرفته اند. درنهایت با رعایت احتیاط می توان گفت نتایج بدست آمده به وقوع یک مشکل یا مسئله اجتماعی که حاصل استفاده از اینترنت باشد و موجب اختلال در نظم اجتماعی شده باشد، اشاره ندارد.