مجله جامعه شناسی ایران
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 5، بهار 1383)

گفت و گو در صورت های مختلف خود اعم از محاوره و مکالمات عادی تا بحث ها، جدال ها و مذاکرات فکری در دنیای علم نقش اساسی دارد، به طوری که دنیای دانش را می توان همچون یک فضای مکالمه و گفت و گو توصیف کرد. این مقاله با کاربرد شاخص کیفی چگونگی گفت و گوها و تعاملات بین اصحاب جامعه شناسی در ایران به بررسی میزان توسعه یافتگی دانش جامعه شناسی ما می پردازد. تمایز بین دانش الگویی، زمینه مفهومی لازم را برای ارزیابی جامعه شناسی به عنوان یک دانش پیش الگویی فراهم می کند. این مقاله با استناد به ارزیابی کارگزاران رشته، مباحث مفهومی خود را با زمینه های تجربی پیوند می زند و به عنوان راهبردی اساسی برای تکوین الگویی جامعه شناسی در ایران، ضرورت ارتقا سطح گفت و گو در بین کارگزاران، اساتید و دانشجویان این رشته از یک سو و بین آنان و مردم و علایق عمومی از سوی دیگر را مطرح می کند.

در تحلیل انسان شناختی، گفت و گو را می توان نوعی "مبادله" به حساب آورد که طرفین آن با حضور فیزیکی و ذهنی در حوزه ای ویژه (حوزه تبادل) وارد کنش متقابل با یکدیگر می شوند. حوزه تبادل خود در میدانی تعاملی از دو حوزه دیگر قرار می گیرد؛ از یک سو، حوزه ممنوعیت ها (تابوها) که هر گونه ورود سامان نایافته و غیر قانونمند در آن سبب ایجاد تنش و تعارض می گردد و این تنش ها که می توانند به بحرانهایی سخت تبدیل شوند خود را به درون حوزه تبادل نیز منتقل می کنند. از سوی دیگر، در این باره با حوزه ای از تعلق ها (توتم ها) روبه روییم که در سطوح و لایه های متفاوت، متداخل و پویا وارد عمل می شوند و در آن شدت تعلق و تداوم تعلق دو عامل اساسی به حساب می آیند. در این جا نیز هرگونه خروج از کل حوزه یا هرگونه جابجایی میان سطوح وتغییر شدت یا تداوم تعلق، چنانچه به صورتی سامان نایافته و غیرقانونمند انجام بگیرد، به همان نتایج فوق منجر می گردد. در نهایت، حوزه گفت و گو تابعی است از کنشها و واکنشهای انجام یافته در دو حوزه تابویی و توتمی. مبنای نظری در رویکرد انسان شناختی به این موضوع با حرکت از تحلیل مالینوفسکی از "کولا" و نظریه "هدیه" موس، به نظریه های لوی- استراوس و فرانسواز هریتیه بر ممنوعیت ازدواج با محارم به مثابه پایه تعیین حوزه های تابویی و توتمی و مبادله و گفت و گو تکیه زده و از این راه تلاش می کند چارچوبی نظری و تحلیلی برای مفهوم گفت و گو میان فرهنگ ها ارائه نماید.

وجود حوزه عمومی و تفکیک آن از حوزه خصوصی و دولت جزء اساسی جامعه مدنی است. حوزه عمومی فضایی است حقیقی یا مجازی که افراد خصوصی در آن به بحث و گفت وگوی عقلانی درباره مسائل مورد علاقه می پردازند تا به توافقی دست یابند. دسترسی برابر همه افراد به این حوزه، آزادی در طرح همه گونه مباحث و عدم دخالت قدرت در این مباحث جزء شروط ضروری آن است. ما در این مقاله وجود حداقل شرایط ضروری برای حوزه عمومی را در چند تشکل دانشجویی بررسی کرده ایم.

موضوع این مقاله بررسی سیر تحول مفهومی گفت و گو و گفت و گوی میان تمدن ها است. مشترکات لفظی و پیشینه تاریخی این دو مقاله مانع از آن نمی شود که الزام ها و اقتضاهایی که موجب طرح جدید آن ها در سطوح مختلف عملی و اجتماعی شده است، مورد توجه قرار نگیرد. اکنون رویکردهای گقت و گویی در فلسفه، زبان شناسی، جامعه شناسی. ارتباطات و علوم سیاسی جایگاه ویژه ای یافته اند و ایده گفت و گوی تمدن ها در ورای مناسبات تنش آمیز سیاسی و بین المللی، با اقبال شایسته ای در حوزه فرهنگ و علم رو به رو شده است. این ایده ظرفیت آن را دارد که با بهره مندی از رهیافت های نوین گفت و گویی به یک نظریه برای تبیین بنیان های نظری گفت و گوی میان تمدن هاست.

نقطه عظمیت این مقاله تمایزگذاری میان گفتمان و گفت و گو است. گفت و گو جنبه بین الاثنینی و گفتمان پارادایمی دارد و بیانگر الگو و منطق گفت و گو است. گفتمان صرفا با عناصر نحوی و لغوی تشکیل دهنده جمله سر و کار ندارد. بلکه فراتر از آن به عوامل بیرون از متن یعنی بافت موقعیتی، فرهنگی و اجتماعی سر و کار دارد و به یک موضوع جامعه شناختی بدل می شود. در این مقاله به بیان (شانزده شاخص) دوازده شاخص مستقیم و چهار شاخص نا مستقیم کلیدی در گفتمان گفت و گو پرداخته ایم. شاخصهای مستقیم عبارتند از: نسبی اندیشی، تکامل گرایی در برابر خود کامل بینی، برابری موقعیت، امنیت یکسان، یکسانی فرقه ها یا فقدان مرزبندی، اهلیت گفت و گو، فهم کلام، پیش داورانگی، نقد گفتار به جای نقد صاحب گفتار، مستند گویی، منطقی بودن، اخلاقی بودن و شاخصهای نامستقیم عبارتند از: عقلانیت، اومانیسم یا حرمت انسان، حقوق بشر، دموکراسی. هر چند برخی از این شاخص ها ظاهرا مشابهت و تداخل دارند اما تفاوت های اندکی میان آنها می توان یافت.

مقاله حاضر مطالعه ای در زمینه جامعه شناسی تاریخی و جامعه شناسی فرهنگی است. هدف اصلی این تحقیق مقایسه دو دوره تحول فرهنگی در شرق و غرب است که به فاصله زمانی حدود هفت قرن از یکدیگر روی داده اند. در شرق در سده سوم و چهارم هجری (مقارن قرن نهم و دهم میلادی)، انقلاب فرهنگی قابل توجهی روی داد که پیشرفتی گسترده در معرفت و تجارب علمی مردم بعضی جوامع شرقی درپی داشت. در تحولی دیگر، مردم اروپای غربی از قرن پانزدهم تا هجدهم میلادی با نوزایی فرهنگی پرنفوذی روبرو بودند که به رنسانس معروف شده است. منابع تاریخی گواهی می دهد که شباهتهای بنیادی و محتوایی بین این دو تحول فرهنگی وجود دارد. مهمترین شباهتها این که هر دو تحول فوق با ظهور چشمگیر تفکر انسان گرایی و عقل گرایی همراه بوده است. از سوی دیگر، در اثر دخالت متغیرهای زمانی و مکانی، برخی تفاوتهای نسبی در محتوای این تحول وجود داشته است. بر اساس این شباهتها و تفاوتها می توان این فرضیه را مطرح کرد که وقوع تحولات فرهنگی (در مکانها و زمانهای متفاوت) باید تابع قانونمندی کلی باشد، که تفاوتهای جانبی آن متاثر از شرایط تاریخی و اجتماعی متفاوت روی داده، روابط تاریخی قابل مطالعه ای با یکدیگر دارند، که این روابط تا به امروز ادامه داشته است. آیا این زمینه های مشترک و روابط تاریخی و اجتماعی و نیز تبعیت تحولات فرهنگی از قواعد مشترک مفروض نمی تواند به نوعی وحدت نسبی فرهنگی در جهان در قرن بیست و یکم منجر شود؟

گفته می شود در محافل آکادمیک، پدیده جهان جهانی شده مولفه های اصلی جامعه مدرن، مانند دموکراسی، را در معرض بازاندیشی های جدی قرار داده است. این مقاله به یکی از این کوشش ها توجه دارد. ابتدا چالش نظری آنتونی گیدنز، نظریه پرداز این جهان (رها شده) با نظریه های دموکراسی لیبرال فوکویاما و "دموکراسی مشورتی" دیوید میلر طرح می شود. سپس از چشم نظریه "دموکراسی گفت و گویی" به تبیین یکی از علل رشد فزاینده دموکراسی خواهی در جهان کنونی (از جمله ایران)، اشاره می گردد. در انتها نویسنده با ذکر پنج دلیل توجه به مضمون نظریه "دموکراسی گفت و گویی" را برای جامعه ایران راهگشا می داند.

ایده گفت و گوی تمدن ها با توجه به اینکه به عنوان یک اصطلاح و مفهوم در افکار عمومی مسبوق به سابقه نبوده است، اهتمام بیشتری را از سوی روزنامه نگاران می طلبد. اما، نکته مهم و اساسی اینجاست که روزنامه نگاران از این ایده چه تصوری دارند؟ فراتر و مهمتر از این پرسش آنکه این روزنامه نگاران از تمدن خود و دیگر تمدنهای موجود چه تصوری دارند؟ برای دستیابی به پاسخ های این سه پرسش اصلی، پرسشنامه ای بین اعضای شورای سردبیری 27 روزنامه سراسری منتشره در تهران توزیع شد که 86 نفر از 19 روزنامه به آن پاسخ گفتند. پاسخگویان، در مجموع تمدن ایرانی- اسلامی را تا حدودی زنده و پویا دانسته اند. درباره اجزای تمدنی نیز ارزیابی ها عمدتا منفی بوده است به طوری که بین 52 تا 75 درصد از پاسخگویان وضعیت اجزای این تمدن را در حال رکود، در بحران، در حال افزایش وضعیت بحرانی و در حال استحاله و نابودی دانسته اند. در مورد دیگر تمدن ها حدود 80 درصد از پاسخگویان تمدن غرب (اروپا و آمریکای شمالی) را زنده و پویا دانسته اند. علاوه بر این بیشتر پاسخگویان معتقدند گفت وگوی با غرب بر تمدن ایرانی- اسلامی تاثیر مثبت می گذارد هر چند اکثر آن ها تحولات یک دهه آینده را نامعلوم و مبهم ارزیابی می کنند.