فصلنامه تاریخ
پیاپی 23 (زمستان 1390)

نقطه آغازین پیدایش تشیع از منظرهای گوناگونی بررسی و تحلیل شده است. متکلمان و علمای شیعی هرکدام نظرهای متفاوت و قابل تاملی را در این زمینه ارائه کرده اند اما مورخان کمتر به نقد این نظریات با رویکرد خاص تاریخی رغبت نشان داده اند. در این پژوهش تلاش خواهیم کرد به این سوال اساسی پاسخ دهیم که پیدایش تشیع به معنای اصطلاحی آن به عنوان یک فرقه دارای نظام منسجم و در قالب جریانی سیاسی اجتماعی با مختصات خاص کلامی و فقهی از چه زمانی به صورت چارچوب مند مطرح بوده است؟ در یک تقسیم بندی ده گانه نظریه های مختلف درباره چگونگی و زمان پیدایش تشیع امامی را نقد و بررسی کرده و در انتها، دیدگاه خود را در این باره به صورت نظریه یازدهم طرح خواهیم کرد. به زعم ما تشیع امامی به یکباره شکل نگرفته، بلکه طی فرآیندی تدریجی تشکیل شده و تطور یافته است.

 آل کیا حکومتی شیعی و محلی بود که در فاصله ی سده های هشتم تا دهم هجری قمری ، در نواحی واقع در شرق سفید رود موسوم به « بیه پیش » قدرت را به دست گرفت . فرمانروایان این حکومت جملگی از سادات بودند که نسب خود را به امام سجاد ( ع ) می رساندند . آنها دویست و پنج سال در نواحی شرقی سفید رود حکومت کردند . اساس حکومت آنها متکی بر امور نظامی و زمینداری بود و حاکمان آل کیا در راس قدرت نظامی و سیاسی قرار داشتند . در سال 1000 هجری قمری با حمله ی شاه عباس به قلمرو آنان و فرار خان احمد خان ( آخرین حاکم آل کیا ) به خارج از گیلان ، بساط حکومت کیایی برچیده شد . این نوشتار بر آن است تا سیاست مذهبی حاکمان کیایی و تاثیر آن در حفظ وحدت و انسجام قلمرو آنان را تبین نماید.

مهمترین ضراب خانه ها ی ساسانی در ایالت پارس قرار داشتند.این ضراب خانه ها به ضرب سکه های نقره با عیار ثابت و به مقدار زیاد ضرب می کردند.به نظر می رسد که معادن طلا و نقره در ایالت پارس بسیار کم بوده است.بین کمی معادن نقره استان و فراوانی سکه ضرب شده در اواخر دوره ساسانی تناقضی وجود دارد.فراوانی و پراکندگی سکه های ضرب شده در ضراب خانه های اصلی این ایالت را به مرکزی مهم مالی تبدیل کرده بود. موقعیت جغرافیایی آن در پس کرانه های خلیج فارس ،آن جا را به مکان مهمی برای حمل و نقل و تجارت زمینی و دریایی تبدیل کرده بود.به نظر می رسد که بین تجارت در خلیج فارس با ضرب سکه در اواخر دوره ساسانی ارتباط مستقیمئ وجود داشته است.تعدای از سکه هایی که در ضراب خانه های اصلی فارس ضرب می شده دربنادر جنوب غربی چین و هند که ساسانیان در آن بنادر یا مکان ها سرمایه گذاری کرده بودند  پیدا شده است.در این پژوهش بر آنیم که بین فراوانی سکه های ضراب خانه ایالت پارس و تجارت در منطقه خلیج فارس بر اساس سکه های یافت شده در مناطق دوردست ارتباط بیابیم .افزون بر آن علاوه بر معرفی ضرابخانه ایالت پارس به معرفی ضراب خانه ای بپردازیم که تا کنون به عنوان ضراب خانه ناشناس معروف بوده است که با توجه به شواهد موجود احتمال داده می شود که در نواحی جنوب غربی ایالت پارس اشاره به شهر برازگان یا برازجان امروزی است تا اشاره به ایالت اورزگان در افغانستان امروزی.

در هر جامعه و حکومتی اخلاق و مذهب از مهمترین پایه های آن به شمار می روند. که در مشروعیت بخشیدن به نظام حاکم و رهبران سیاسی، از سهم بالایی برخوردارند. بیشتر در شرایط بحرانی و زمانی که دولت ها درگیر مناقشات و مخاصمات داخلی و خارجی می شوند، یکی از بهترین گزینه ها برای بسیج عمومی بویژه در جوامع توده ای و از هم گسیخته، توسل به همین مولفه هایی از قبیل دین، تاریخ و اخلاق و... است. لذا معنادهی آن توسط رهبران جامعه بگونه ای که قابلیت برتافتن شرایط موجود و برآوردن اهداف شان را داشته باشد، نیز از دیگر دسیسه ها می باشد. که می توان به جامعه ایتالیا بعد از جنگ جهانی اول و قدرت یابی حکومت فاشیسم توسط موسولینی در آن را یکی از مهمترین نمودهای آن به شمار آورد. اما علی رقم پژوهش های مختلفی که پیرامون تاریخ و علل و عوامل موثر بر شکل گیری فاشیسم صورت گرفته است، در این مقاله سوال اصلی درباره تبیین معنادهی و جایگاه دین و اخلاق از منظر موسولینی و حزب فاشیست می باشد و در فرضیه مطرح شده معتقدیم: موسولینی با توجه به استبداد و خودرایی که از خود نشان می داد و با تقبیح مولفه هایی از قبیل؛ فردیت، عقلانیت و صلح و آزادی به تبلیغ و تقدیر از جنگ می پردازد و تلاش می کند اصول دین و اخلاق را نیز در تقدس پیشوا و تبعیت بی چون و چرای همه گروه ها و آحاد جامعه از دولت تمامیت خواه خویش، معنادهی کند. که همین امر موجبات درگیری و اختلافات بسیاری را میان موسولینی و پاپ به وجود می آورد.

ارتباط و اطلاع رسانی در سیره رسول خدا (ص) یکی از مهمترین راهکارهایی بود که پیامبر اسلام توانست به وسیله ان جامعه عربی را به مفاهیم اسلام نزدیک کرده و اتحاد و انسجام را در بین مسلمانان به وجود اورد ، ایشان با ارتباط چهره به چهره و استفاده از شیوه هایی همچون مناظره ، ارتباط وظیفه ای ، فنون ترغیب و اقناع و سخنوری توانست با مخاطبان خود ارتباط برقرار نماید . ان حضرت با توجه به شرایط و مقتضیات زمان از ابزار سخنوری به عنوان بهترین ابزار سود می برد و با بیان روشن و رسای خویش دیگران را رهنمون می ساخت .شناخت سیمای تابناک پیامبر اعظم (ص) و آشنایی با سیره و منش ایشان زمینه ساز تعالی و تکامل زندگی مادی و معنوی بشر می باشد و می تواند جوامع را در مسیر رشد و بالندگی رهنمون سازد. از زمانی که ابزارهای اطلاع رسانی و ارتباطات نظیر دود، آتش، طبل ، خط و کتابت به یاری انسان آمد ارتباط انسان ها با یکدیگر روبه فزونی نهاد به گونه ای که همه انسان ها را در سراسر جهان به هم نزدیک کرد پیام آوران الهی هریک نقش ارزنده خودرا ایفا نمودند تا مبانی ارتباط بشریت را با خود و با خداوند و کائنات تبیین نمایند و از آن میان نقش پیامبراسلام (ص) آخرین فرستاده الهی را در ایجاد ارتباط با مردم نمی توان نادیده گرفت.این نوشتار قصد دارد مهم ترین شیوه های ایجاد ارتباط در سیره نبوی را با اتکا به روش ترکیبی که بیشترین نگاه به موضوع را از دریچه تاریخ و استناد به سخنان پیامبر دارد ،. مورد بررسی قرار دهد . امید می رود همین اندک، ذائقه ی جویندگان حقیقت را شیرین نماید و با تاسی به سیره پیامبر (ص) ، جان ها و فطرت های زلال از شراب طهورش سرمست شوند.

شمار ابهامات و ناشناخته های مرتبط با افکار و عملکرد امیر علیشیر نوایی، سیاستمدار و فرهنگمرد برجسته واپسین دهه های حکومت تیموریان، به نسبت افزون است. از جمله این موارد می توان به چنددستگی باورهای مورخان درباب عقاید مذهبی ویاشاره داشت. چنانکه شماری امیرعلیشیر را پیرو مذهب تشیع برشمرده ، گروهی وی را از جمله باورداران به مذهب تسنن پنداشته و دسته ای نیز او را یک صوفی صافی و یا فردی که در هیچ گروه مذهبی قرار نمی گرفت، شناخته اند. از این روی، نگارنده بهتر آن دید تا نگاهی نقادانه به مدارک موجود و گزارش های رویدادنگاران آن عهد افکند، شاید یارای آن بیابد چگونگی تفکر امیرعلیشیر را در این باره دریابد. برآیند بازنگری داده های در دسترس آن شد که او نه پیرو تشیع، نه پیرو تسنن و نه یک صوفی تمام عیار بود. او تنها فردی دیندار بود که سرشت اندیشه اش به دور از هرگونه عامی گری، آمیخته ای از تفکرات تشیع، تسنن و تصوف را همراه داشت.

مساله تجارت و داد و ستد از روزگاران باستان مورد توجه جوامع انسانی بوده و آنان بصورت کاملا ساده اقدام به مبادله کالا در مقیاس محدود می کردند. این مبادلات بازرگانی در طول زمان و پس از ایجاد حکومت های متمرکز دچار تغییر و تحولات زیادی شده و از مبادلات ساده و کم اهمیت محلی به مبادلات فرامنطقه ای بزرگ مبدل گشته است.
تجارت در طول جاده ابریشم نمونه ای از این مبادلات فرامنطقه ای است که علاوه بر حمل و نقل کالا باعث انتقال فرهنگ و آداب و رسوم ملل مختلف در طول این مسیر شده است. شهرها و استراحتگاه هایی که در طول این مسیر وجود داشتند یا به مرور زمان ایجاد شدند، نقش مهمی در توسعه این تجارت فرامنطقه ای بر عهده داشتند.
شهر مشکویه یا محوطه مشکین تپه نمونه ای از این شهرهای واقع در طول جاده ابریشم است که در منابع اسلامی به کرات به آن اشاره شده است. محوطه مشکین تپه در شمال شرقی استان مرکزی، شرق شهرستان زرندیه و جنوب شرقی شهر پرندک واقع شده است.
در این مقاله کوشش شده ضمن بررسی متون جغرافیایی و تاریخی دوره اسلامی در حد فاصل قرن 4 تا 7 ه.ق، اقدام به بازسازی مسیر جاده ابریشم از این بخش از سرزمین ایران(مسیر همدان به ساوه و ری) شود. در این راه، یافته های باستان شناسی بدست آمده از کاوش های باستان شناسی محوطه نیز مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

یکی از مسایل مهم تاریخ تمدن اسلامی پرداختن به امر پژوهش و فراهم کردن امکانات تحصیل برای دانشمندان و دانش پژوهان بوده است.این امکان، بیشتر از طریق درآمد حاصله از موقوفات مدارس و اماکن آموزشی ایجاد می شده است. اوقاف، بهترین و مهمترین منبع درآمد برای تعلیم و تربیت در جوامع اسلامی بوده و استمرار آموزش و فعالیت علمی در دولت های اسلامی طی قرن های متمادی به این منبع مالی بستگی داشته است. موضوع وقف، از همان آغاز ظهور اسلام وجود داشته و پیشوایان دینبه وقف اموال خود جهت این گونه امور همت گماشته اند. نگاهی گذرا به وقف نامه ها، گویای این حقیقت است که مدارس، موسسات فرهنگی-آموزشی بسیاری از سنت پسندیده وقف به یادگار مانده است. واقفان برای بالابردن سطح فرهنگی جامعه به تاسیس مدارس توجه می کردند. بیشتر مدارس قدیم و برخی از مدارس جدید، با درآمد موقوفات اداره می شدند.
پژوهش حاضر، ضمن بررسی دو مکان آموزشی مهم در جهان اسلام(مدارس اصفهان و یزد در ایرانو مدارسنظامیه و مستنصریه در عراق)، به اهمیت نقش وقف و واقفان در ایجاد مدارس اسلامی اشاره دارد.