نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 36 (تابستان 1398)

اشعاری که در موضوعات مدح یا رثای معصومین(ع)، غدیر، بعثت، معراج رسول(ص)، ظهور، عاشورا، تولی و تبری اهل بیت عصمت و طهارت باشد، در حوزه شعر آیینی قرار می گیرند. در دوره مشروطه مضامین جدیدی وارد ادبیات می شود که برگرفته از فرهنگ عاشورا و قیام حسینی هستند. ستم ستیزی، برقراری عدالت و نیز مبارزه با استعمار، از مضامینی است که با توجه به شرایط زمانه و تحت تاثیر نهضت عاشورا در شعر رواج می-یابند. شاعران آیینی سرای این دوره را می توان در دو دسته متمایز قرار داد؛ یکی شاعرانی که در کنار مسائل دینی به مسائل اجتماعی و سیاسی زمان خود توجه دارند و به آن موضوعات هم پرداخته اند ؛ اما دسته دوم شاعرانی که در اشعارشان توجه چندانی به حوادث سیاسی یا اجتماعی زمانه نداشته اند . در این مقاله از روش کتابخانه ای و پژوهشی در آثار شاعران مشروطه و از شیوه مطالعه توصیفی، تحلیلی و انتقادی، استفاده شده است.

یکی از ویژگی های سبک حافظ، آشنایی زدایی های ویژه اوست؛ در این جستار کوشش می شود، بنا بر آموزه های روش صورت گرایی روس (فرمالیسم)، شگردهای نوآورانه و اختصاصی سبک شخصی حافظ موردبررسی قرار گیرد. نتایج پژوهش نشان می دهد که حافظ علاوه بر شگردهای معهود و کارآمدی که دیگر شاعران نیز از آن ها بهره برده اند؛ از شیوه هایی شاخص همچون: ساختارشکنی در تلمیح، هم نشینی و هم جواری واژگانی در بافت کلام؛ جابه جایی ضمیر، ای هام تعریض، ای هام دیداری، ای هام شنیداری، محتمل الضدین، متناقض نما و غافل گیری هنرمندانه نیز در سبک شخصی خویش بهره گرفته است.

موتیف یا "بن مایه" ابزاری است که نویسنده می تواند به منظور ایجاد وحدت اندام وار در ساختار اثرش از آن بهره ببرد. کورش اسدی از نویسندگان معاصری است که به دلیل کسب جوایز ادبی داستان های کوتاه مشهور شد. این مقاله به بررسی موتیف های مکرر در سه مجموعه داستانی پوکه باز، باغ ملی و گنبد کبود می پردازد و به روش توصیفی تحلیلی سعی بر آن دارد تا مشخص کند که اسدی چگونه از موتیف های اقلیمی استفاده کرده و کارکرد موتیف و ارتباط آن با دیگر عناصر داستانی در داستان هایش به چه صورت است. پس از تحلیل این نتیجه به دست آمد که موتیف (بن مایه) به عنوان عنصری تکرار شونده در داستان های کورش اسدی به یکپارچگی هر داستان و تمامی داستان های کوتاه او کمک کرده است. موتیف های پرکاربردی چون کلاغ، خیابان، خاک، گورستان، آمبولانس، فصل پاییز، پوکه، پیرمرد، باران، رعد و... همگی متاثر از فضای جنگ زده جنوب ایران در دهه شصت است که با دیگر عناصر داستانی چون شخصیت ها، صحنه، فضا و رنگ و درون مایه ارتباط تنگاتنگی دارد.

این جستار به بررسی تطبیقی آثار فرانتس کافکا و صادق هدایت می پردازد. با توجه به قرائن موجود تاثیر هدایت از کافکا امری مسلم است. از این رو، این بررسی تطبیقی با توجه به مکتب فرانسوی صورت گرفته است. سوالات عمده این پژوهش عبارتند از این که آثار داستانی این دو نویسنده از لحاظ درون مایه چه شباهت هایی با یکدیگر دارند؟ و با وجود درون مایه ها و بن مایه های مشترک در این آثار، هر نویسنده از منظر زمینه های فرهنگی و تاریخی چه تفاوت هایی با یکدیگر دارند؟ آثار این دو نویسنده را با توجه به مکتب فرانسوی و در دو حوزه «پذیرش» و «مطالعه مایگان» که هر دو حوزه، نقش مهمی در مطالعات ادبیات تطبیقی دارند بررسی می کنیم. برای درک بهتر از این مسائل از روش «تحلیل محتوا» استفاده شده است. در اینجا نخست به طرح مضامین و بن مایه های مشترک و سپس تقابل های آثار کافکا و هدایت می پردازیم. با توجه به بررسی های انجام شده عمده ترین مضامین مشترک آثار کافکا و هدایت عبارتند از: تناقض عمیق درونی، بیماری جسمی، تشتت فکری و پریشان خاطری، انزوا و تنهایی، پوچی و گم گشتگی، بی ثباتی و مرگ اندیشی شخصیت ها.

در این پژوهش پس از توضیحاتی کلی درباره استعاره های مفهومی، به مطالعه موردی این آرایه ها در دو رمان "زمین سوخته" اثر احمد محمود و "وقتی کوه گم شد" اثر بهزاد بهزادپور می پردازیم. درنهایت بررسی ها نشان می دهند که: به ترتیب استعاره های هستی شناختی در رمان زمین سوخته و استعاره های هستی شناختی و ساختاری در رمان وقتی کوه گم شد بسامد بیشتری را دارا هستند. استعاره های جهتی در هردو رمان فراوانی چندانی ندارند. در هر دو اثر، بیشتر عبارات استعاری مرتبط با حوزه دفاع و مقاومت در حوزه مقصد بوده اند.

نقد نو در طی سال های 1930-1940 در آمریکا شکل گرفت. در این نوع نقد، منتقد سعی دارد به اثر همچون یک پدیده مستقل از تاریخ و زندگی شاعر بنگرد. برای نیل به این مقصود خود اثر را در کانون توجه قرار می دهد و می کوشد با قرائت تنگاتنگ و دقیق، شبکه های ارتباطی عناصر سازنده آن را دریابد. بر همین مبنا به مفاهیمی چون تنش، لحن، پارادوکس، وحدت اندام وار و... توجه ویژه دارد. این مقاله در پی آن است تا شعر "قاصدک" مهدی اخوان ثالث را از دریچه نقد نو مورد واکاوی قرار دهد و ضمن شرح و توضیح برخی کلیدواژه های این نقد و جستجوی آن ها در اثر، به شناختی دقیق تر از این شعر دست یابد. به همین منظور طبق روش کار منتقدان نو، ابتدا تنش حاکم بر شعر پیگیری و شرح شده است و سپس نسبت تمام اجزای شعر با تنش و موضوع اثر موردتوجه قرارگرفته است. در سایه این پژوهش، مخاطب، هم با برخی بنیان های نظری نقد نو آشنا خواهد شد و هم نمونه ای عملی از این نقد را پیش چشم خواهد داشت.

میراث فرهنگی گذشته نقطه عطف بسیاری از داستان های معاصر عربی به شمار می رود که ادبا تحت تاثیر شرایط حاکم بر جامعه در آثار خویش بهره می گیرند تا از رهگذر آن، ضمن ایجاد ارتباط میان گذشته و حال به بیان غیرمستقیم اوضاع جامعه خویش بپردازند. یکی از شیوه های بیان میراث فرهنگی گذشته بهره گیری از تکنیک اشتراک عینی است. جستار پیش روی با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی رمان احلام شهرزاد اثر طه حسین و نمایشنامه سر شهرزاد اثر علی احمد باکثیر براساس مولفه های اشتراک عینی می پردازد. یافته های تحقیق حاکی از آن است که ادیبان مذکور به منظور تصویرسازی اجتماعی به این شگرد ادبی تکنیک گرایش پیدا کردند و با کاربست آن در فضای داستانی خویش به طور غیرمستقیم از آرمان شهر و آزادی اجتماعی در وطن عربی سخن به میان می آورند و با دخالت دادن شخصیت شهرزاد، آن را معادل خویش و طلایه دار نهضت رنسانس فکری در عصر خود معرفی می کنند .

شعر به عنوان متعالی ترین هنر بشر همواره در مسیر آزمون تاثیرپذیری و تاثیرگذاری قرار دارد. ازاین رو ترجمه شعر چه در ایران و چه در نزد سایر ملل جهان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ترجمه آثار هومر، فردوسی، متنبی، حافظ، گوته، دانته، لورکا، مایاکوفسکی، رمبو و دیگران به فارسی و سایر زبان ها دلیل این مدعاست. از مهم ترین خصوصیات اشعار شاملو، تلفیق شعر کلاسیک با شعر مدرن و تاثیر پذیری از ادبیات غرب است. وی به طور اجتناب ناپذیری با اندیشه و ادبیات غرب نیز آشنا بود؛ این پژوهش بر آن است تا به تاثیرپذیری شاملو از آراء و نظریات شاعران غرب ثابت کند وی در سرودن اشعار خود، افزون بر ادبیات کهن ایران، از ادبیات غرب نیز، خودآگاه و ناخودآگاه، تاثیر پذیرفته است. این تاثیرپذیری از طریق ترجمه آثار غربی و آشنایی مستقیم وی با ادبیات غرب بوده است.

فاضل نظری از شاعران دهه هشتاد و نود است که هم اکنون به عنوان شاعری جریان ساز در ادبیات ایران فعالیت دارد، پنج مجموعه شعر از او با عناوین آن ها، گریه های امپراتور، اقلیت، ضد و کتاب منتشر شده است. نگاهی به اشعارش مشخص می کند، او با زبان و عاطفه شاعر امروز سخن می گوید اما در اشعارش تعهد به سنت را هم از دست نداده و دلیل موفقیت و محبوبیتش این است که در ضمن توجه به شاعر زمانه بودن، به سنت های غزل کلاسیک متعهد است، در این مقاله چهار مجموعه شعر او با توجه به مسئله سنت گرایی و سنت گریزی بررسی شده است. این بررسی نشان می دهد: ویژگی های غزل سنتی در مضمون، واژگان و صورخیال در اشعار فاضل نظری برجسته است، وی برطبق غزل سنتی، مضمون عشق و عرفان را انتخاب کرده وصورخیال و واژگان تخصصی غزل عاشقانه و عرفانی را آورده است اما در نوع نگرش به مضمون و انتخاب آرایه ها و ارتباط زبان امروز و زبان گذشته، سنت گریزی هایی هم انجام داده است، در نگاه سنت گریزی تعبیر تازه از عشق و عرفان ارائه داده است و از تصاویر امروزی در صورخیال بهره برده است، بدین ترتیب توانسته یک تلفیق آسان میان غزل سنتی و نو ایجاد کند و از این لحاظ شعر او ادامه جریان سنت گرای معاصر است.