نشریه سفینه
پیاپی 64 (پاییز 1398)

حجاب، یکی از پیشرفته ترین احکام آیین رهایی بخش اسلام، و نشان دهنده این واقعیت تردیدناپذیر است که اسلام به عنوان آیینی الاهی، در تعالیم خود توجه همه جانبه ای به تمام جهات زندگی انسان ها داشته و در حکمش به همه جوانب توجه داشته است، برای نمونه در قانون پوشش، هم به حقوق عمومی زنان به عنوان نیمی از پیکره اجتماع، و هم به حقوق عمومی خانواده به عنوان واحدی اجتماعی، وهم به نسل آینده توجه شده است. زن افزون بر رسالت و مسئولیت تربیت نسلی مومن، هوشمند، معتقد و متعهد، رسالت حضور در اجتماع را نیز دارد، به دیگر سخن بیداری و هوشمندی زن در گرو قرار گرفتن در گردونه های اجتماع و آگاه شدن از چگونگی مسایل آن است. فساد آفرینی قدرت ها و دگرگون ساختن موضع اجتماعی زن و تبدیل نمودن او به عنصری هوس آفرین، بزرگترین ظلمی بوده که بر زن روا شده است. مع ذلک، با در نظر گرفتن تبعات اخلاقی و فرهنگی حاکم بر اجتماع در صورت عدم رعایت حجاب؛کلیه این امور موجب می شود به این موضوع بپردازیم که آیا با وجوب حجاب می توان از آزار رساندن به زنان جلوگیری کرد یا خیر؟، و مهم ترین اینکه آیا وجوب حجاب برای جنس مونث، به نوعی تهدید است یا فرصت؟.

درک صحیح از معانی عمیق آیات قرآنی در باره حجاب، مستلزم شناخت واژگان قرآنی است. در معناشناسی که یکی از شاخه‌های زبان‌شناسی جدید است، به دنبال معنای واژه در بافت یا گفتمان شکل گرفته هستیم. قرآن لایه‌های معنایی متعددی دارد که کشف مفاهیم آن می‌تواند از طریق علم معناشناسی صورت گیرد. این نوشتار، با دقت در واژه‌های مرتبط با حجاب، در پی معنای آن بر اساس کتاب‌های لغت و تفسیر، در تشخیص معانی لغت شناسانه و معناشناسانه از الفاظ مربوط به حجاب است. این کار، از طریق رابطه هم‌نشینی و جانشینی به بررسی پیوند میان واژگان مختلف به مطالعه معناشناسانه لفظ «حجاب» در قرآن می‌پردازد، که در یک زنجیره گفتاری هستند و یا واژه‌هایی که لزوما حضور فیزیکی در جمله ندارند ولی می توانند به جای هم انتخاب شوند. واژه های ستر، غطاء، خمار، جلباب، تبرج، برخی از واژه های مورد بررسی در این مقاله اند.

فمینیسم، واکنشی به برداشت فرودستی زنان و قشربندی اجتماعی مبتنی بر آن است که بر رفع آن چه ستم تاریخی بر آنان تلقی می شود تاکید می ورزد. گرچه برخی از اهداف فمینیسم حایز اهمیت است اما راهکارهایی که برای نیل به آن اهداف ارایه می دهند اشکالات فراوانی را در بر دارد که نیازمند نقد و بررسی است. در این مقاله به مقایسه این راهکارها با آراء بانو امین – با تاکید بر سه محور برابری زن و مرد، نقش مادری و نقش همسری زن-  پرداخته می شود.

مهریه، به‌منزله یکی از حقوق مالی زوجه در اسلام، جایگاه و اهمیت ویژه‌ای دارد. قرآن کریم از مهریه به‌منزله صداق، نحله و... تعبیر می‌کند و نحله نشانه صداقت مرد به زن در پیمان زناشویی است. در فقه امامیه برای مهریه سقفی تعیین نشده و میزان آن به توافق طرفین محول شده است. در سال‌های اخیر، تغییر نظام ارزش‌ها، هنجارها، باورها و... موجب شده است که مهریه از جایگاه اصلی‌اش فاصله بگیرد و به میزان چشمگیری افزایش یابد. این افزایش باعث بروز مشکلاتی در کارکرد خانواده، جامعه و... شده است. سوال اصلی این پژوهش این است که جایگاه مهریه‌های سنگین در آموزه‌های دینی چیست؟ نتایج بیانگر آن است که اگرچه در اسلام برای مهریه سقفی تعیین نشده است، قرار دادن مهریه سنگین لااقل ناپسند شمرده می‌شود. شاید فلسفه این کراهت پیامدهای منفی و تبعات ناگوار اجتماعی است که از مهریه‌های سنگین متوجه فرد و جامعه می‌شود. فقها هم مسلمانان را بر سبک گرفتن مهریه تشویق کرده و از گرفتن مهریه سنگین بر حذر داشته‌اند

عفت به معنای تسلیم و انقیاد شهوت در برابر عقل آدمی، از مهم‌ترین اصول و ارزش‌های اخلاقی در مکتب اسلام است. گرچه این مفهوم از سوی برخی به ‌درستی فهم و هضم نشده و همواره آن را با مفهوم حجاب و پوشش (عفاف و حجاب) خلط نموده‌اند، خاستگاه عفت را باید در سه عنصر: عقلانیت، قناعت و غیرت جستجو نمود. بر همین مبنا، دامنه گسترده‌ای از شوون حیات مادی و معنوی انسان‌ها همچون:‌ عفت جنسی، عفت شکم، عفت چشم و عفت ‌زبان را فرا می‌گیرد که آثار و کارکردهای آن در تعیین سرنوشت دنیا و آخرت آدمی، تاثیر بسزایی خواهد داشت.

اساسا تشکیل جامعه قرآنی، بر بنیاد خانواده و نقش آن نهاده شده است. از اینرو به خانواده به عنوان مرکز توجه احکام، حقوق، آداب و اخلاق، اهتمام ویژه ای مبذول داشته و نقش و جایگاه آن را با آموزه ها و دستورهای متعدد، تحکیم بخشیده است. برای اینکه خانواده بتواند در مسیر ایجاد حیات طیبه حرکت کند، آیات بسیاری آورده شده است. بهره گیری از این آیات و عمل مطابق با آن می تواند سبک زندگی خانواده را به معنای واقعی اسلامی نماید. از اینرو پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه خانواده در سبک زندگی اسلامی و ایجاد حیات طیبه از منظر قرآن کریم انجام شده است. بدین منظور، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، آیات مربوط استخراج و مورد تحلیل قرار گرفت. در این تحقیق به اهمیت و جایگاه خانواده در قرآن کریم اشاره شده و در ادامه شاخص های سبک زندگی اسلامی در خانواده در ابعاد دینی و اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و عقلانی معرفی شده است. همچنین عوامل آسیب زایی نیز که مانع از تحقق سبک زندگی اسلامی در خانواده می شود را از دو جنبه مادی و روانی مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. و در پایان آثار و ثمرات حیات طیبه را معرفی کرده است. نتایج پژوهش نشان می‏دهد که قرآن کریم مولفه هایی را جهت ایجاد حیات طیبه معرفی نموده که تقویت نکات مثبت و سازنده و رفع آسیبهایی که مانع از تحقق سبک زندگی اسلامی در خانواده می شود، ما را به هدف نهایی و عالی که همان قرب الهی است، رهنمون خواهد ساخت.

تلاش مفسران نظریه فمینیسم در آموزه‌های دینی بر این بوده تا پیش‌فرض‌ها، اندیشه‌ها و قرایت خود را، که برگرفته از اصول فمینیسم و فرهنگ غرب می‌باشد، بر قرآن کریم و قرایت اسلام تحمیل کنند. اینان به منظور گسترش اندیشه‌های خویش در بین زنان مسلمان، از قرآن و اسلام استفاده کرده، به ظاهر در چارچوب دین از ارزش‌ها و حقوق آنان دفاع می‌کنند. مدخل «فمینیسم و قرآن» نوشته مارگوت بدران، پژوهشگر مصری‌تبار آمریکایی، در دایره المعارف قرآن لیدن از آن دست نوشته‌هایی است که سمت و سوی چنین قرایتی را به خود گرفته، با استفاده از آیات قرآن کریم، تلاش دارد فمینیسم مورد توجه خود را موجه جلوه کند. نوشتار حاضر به شیوه تحلیل انتقادی، از جمله ایرادات وارد بر آن را، که به مبانی فکری نویسنده مربوط است، این می‌داند که بدران به تفاوت‌های رفتاری زن و مرد، که ریشه در نظام تکوین دارد، بی‌اعتنا بوده است؛ او معتقد است این تفاوت‌ها برخاسته و وابسته به فرهنگ جوامع اسلامی شکل گرفته‌اند. وی همچنین قوامیت مرد نسبت به زن را تنها در مسایل مالی تفسیر می‌کند، که البته با توجه به ریشه‌های فلسفه مادی غرب در چنین تفاسیری، به نظر می‌رسد آراء وی بیش از آن‌که قرایت قرآنی و دینی از فمینیسم اسلامی باشد، صرفا تراوشات ذهنی، پیش‌فرض‌ها و تفسیر به رای مولف است.

نقش تربیتی مادر بین سال های 1960 الی1970 در غرب تغییر کرده است و با موضوع های متنوعی چون کار زنان، آموزش های پیش دبستانی کودکان و مهد کودک، ساخت های اجتماعی، اقتصادی و نژادی گره خورده است. بررسی تاریخ تکامل نشان می دهد که فمینیست ها در دهه 1930 تصور خوبی نسبت به نقش مادر در خانواده و اجتماع داشته و سر در تحکیم بنیان خانواده، زنانه سازی جامعه، تحکیم و تربیت فرزند، تقدیر از فرایند تربیت و پرورش کودک داشته اند. آنها سر نمودند از طریق تحکیم خانواده و فرزندپروری، نقش زنان را در جامعه افزایش داده و کانون خانواده را به صورت پناهگاهی در برابر خستگی ها و فشارهای ناشی از محیط کار و اجتماع تبلیغ می‌کنند. با توجه به بررسی های انجام شده، بدون وجود خانواده و آغوش گرم پدر و مادر به ویژه محبت مادری برای فرزندان، خانواده دچار هرج و مرج و آشفتگی اجتماعی و فرهنگی می‌شود و بسیاری از هنجارها و الگوهای اجتماعی، نظیر تعهد و مسئولیت جلوه های ویژه و قانونی خود را از دست می دهند. اما در اسلام حقیقت انسان هویت اوست و جنسیت. زن و مرد از یک جوهره مشترک آفریده شده اند و صفات مردانه و زنانه هیچ‌کدام مایه برتری نسبت به دیگری نیست. در اسلام راه رفع تبعیض نسبت به زنان را اصلاح ذهنیت ها و توجه دادن به اهداف واقعی خلقت و آشنایی زن و مرد، شخصیت و کرامت یکدیگر و همچنین تدوین برنامه های اخلاق محور می داند. هدف در این پژوهش بررسی نقش زن به عنوان مادر و تاثیر تربیتی آن در رشد و بالندگی خانواده از دیدگاه اسلام و فمینیسم با توجه به آیات و روایات می باشد. موضوعات مربوط به مادری در میان مجموعه ای از بحث های ایدیولوژیکی، بیولوژیکی و ساخت اجتماعی مطرح می گردد. پس به نقش زن و ارزش مادری او که یکی از بحث هایی است که بخش گسترده از اندیشه های فمینیستی را به خود اختصاص داده است، پرداخته می شود.

یکی از مباحث مطرح در حوزه دفاع از اندیشه های دینی، آسیب ها و راهکارهایی است که می توان ازآن در مقابله با بی حجابی استفاده کرد. اهمیت این مساله تا آن جاست که بسیاری از اندیشمندان مسلمان و غربی دیدگاه های مختلفی را در این باره مطرح کرده اند. که برخی از دیدگاه های این اندیشمندان غربی با آن چیزی که شرع مبین اسلام به آن دستور داده است تفاوت دارد. از این روی در این پژوهش با روشی توصیفی – تحلیلی و با استناد با آیات قرآن کریم و روایات معصومان (ع)تلاش داریم تا به این سه پرسش مهم پاسخ دهیم که الف) : مقصود از حجاب و عفاف چیست ؟ مهمترین آسیب ها در بی حجابی چیست؟ ج) چه راهکارهایی برای عفاف و حجاب می توان در نظر گرفت؟ نتایج حاصل از این آسیب ها شامل:(مسموم سازی،سلب امنیت و...) ونتایج حاصل از این راهکارها شامل:(پیروی از الگوهای قرآنی و...) اشاره کرد. تلاش داریم تا این موارد را مورد بررسی قرار دهیم.