نشریه مطالعات سیاسی
پیاپی 47 (بهار 1399)

همواره در پژوهش های مربوط به تاریخ تحولات معاصر ایران از انقلاب اسلامی 1357 به عنوان نقطه عطفی در بررسی رخدادهای تاریخی و اجتماعی یاد می شود. آنچنان که با شکل گیری زمینه های انقلاب در سال های دهه 1340 و 1350 نیروها و احزاب سیاسی رفتارها و تصمیم گیری های متفاوتی در قبال این حرکت عظیم انقلابی انجام دادند. از مهم ترین نیروها و احزاب سیاسی چپ در دوره پهلوی دوم می توان از حزب توده مردم ایران نام برد. این پژوهش بر اساس روش توصیفی تحلیلی در پی دست یابی به پاسخ این سوال اصلی است که عوامل تاثیر گذار در تداوم احزاب چپ بویژه حزب توده در قبل و بعد از انقلاب اسلامی در ایران چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟ نتایج نشان می دهد که از عمده علل تداوم احزاب چپ بویژه حزب توده می توان به پایگاه اجتماعی این حزب و سران حزب توده در قبل از انقلاب اسلامی 1357 اشاره نمود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی نتوانست با جریان انقلاب همراهی نماید و به یکی از گروه های مخالف انقلاب اسلامی تبدیل شد. در کنار این علت داخلی، همچنین می توان به تغییر مناسبات قدرت های بزرگ پس از رخداد انقلاب اسلامی در 1357 در ایران توجه اشاره نمود که با فروپاشی نظام دوقطبی غیرمنعطف، قدرت های حامی نیروهای مخالف در داخل ایران دست از حمایت از این نیروها کشیده و موجب عدم استمرار فعالیت این نیروها در داخل ایران شدند و این بیش از همه به ضرر حزب توده شد که در راس این نیروها قرار داشت.

انتخاب ترامپ در نوامبر 2016 نشان دهنده تضعیف ایده های قدرت نرم آمریکا است که برای اولین بار در اوایل دهه 1990 توسط جوزف نای بیان شد. دونالد ترامپ رییس جمهور آمریکا علاقه چندانی به دیپلماسی عمومی نشان نداده است. در عین حال دیپلماسی عمومی یکی از اصلی ترین ابزارهایی است که سیاست گذاران برای تولید قدرت نرم از آن استفاده می کنند و انقلاب اطلاعات فعلی، این ابزارها را مهم تر از همیشه کرده است. مقاله حاضر به دنبال بررسی حیات این مفهوم در سیاست خارجی دولت ترامپ است و این سوال را مطرح می کند که آیا با توجه به تاکید دولت ترامپ بر «قدرت سخت» و چالش های تامین امنیت ملی در جهانی خطرناک و ناپایدار، بحث بر سر قدرت نرم در دولت ترامپ اهمیت خود را از دست داده است؟ در این مقاله، فرضیه جوزف نای با بررسی تاثیر اقدامات ترامپ بر قدرت نرم آمریکا مورد آزمایش قرار می گیرد. سپس با این استدلال به پایان می رسد که قدرت نرم آمریکا  با عمل گرایی که در قالب رویکرد رییس جمهور ترامپ به سیاست خارجی است تضعیف شده است.

احترام به حقوق بشر و رعایت گزاره های آن در سیاست خارجی و مناسبات اقتصادی اتحادیه اروپا روند جدیدی در ادامه همکاری با سایر کشورها ایجاد کرده است. این امر بدین معناست که اتحادیه اروپا، برقراری رابطه با کشورهای دیگر را مشروط به رعایت حقوق بشر توسط آن کشورها کرده است. فراگیری، پیچیدگی و اعمال یکپارچه حقوق بشر توسط اتحادیه بی تاثیر بر روابط با ایران و عربستان نبوده است. سوال مطرح شده در این مقاله تحلیلی - تطبیقی این است که استانداردها و هنجارهای حقوق بشری تعریف شده از سوی اتحادیه چه تاثیری بر تعیین روابط با ایران و عربستان داشته است؟ در پاسخ به سوال فوق این فرضیه مطرح شده که به نظر می رسد اتحادیه اروپا تحت تاثیر منافع اقتصادی و فشارهای بیرونی، رفتارهای متفاوتی نسبت به دو کشور اتخاذ کرده است. داده های پژوهش نشان می دهد اولا ادعای نقض هنجارهای حقوق بشری تعریف شده از سوی اتحادیه اروپا توسط ایران موجب کاهش روابط اقتصادی، سیاسی و قطع روابط نظامی شده حال آنکه نقض فاحش همان هنجارها  توسط آل سعود به دلیل پایبندی به منافع حاصل از همکاری اقتصادی و ملاحظات سیاسی نه تنها تاثیر زیادی بر کاهش سطح روابط سیاسی و اقتصادی  نداشته بلکه در اولویت برنامه های مسوولان اتحادیه در برخورد با این کشور قرار نگرفته است. ثانیا نادیده انگاری و خوش بینی های اتحادیه نسبت به ارتقای وضعیت حقوق بشر در عربستان تغییر چشم گیری در عمل رخ نداده است. ثالثا علیرغم همه تلاش های ایران در جهت نزدیکی به استانداردهای حقوق بشر جهانی تحت تاثیر تیرگی روابط با آمریکا نادیده انگاشته شده و همواره با حساسیت ویژه و شدید ترین تحریم های اتحادیه روبرو شده است.

این مقاله با بررسی روند شکل گیری اتحادیه اقتصادی اوراسیا، در پی پاسخ به این پرسش می باشد که چشم انداز این اتحادیه در پرتو همکاری با قدرت های بزرگ همچون ایران چگونه خواهد بود؟ بدین منظور روند همگرایی در منطقه پساشوروی که منجر به تشکیل اتحادیه اقتصادی اوراسیا شد و وضعیت کنونی این اتحادیه از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. فرضیه مبتنی بر این است که اتحادیه اقتصادی اوراسیا با داشتن وسعت جغرافیایی، جمعیت بالا، برخورداری از ذخایر عظیم نفت و گاز، موقعیت ژیوپلتیکی، تاریخ مشترک و ارتباطات فرهنگی بین اعضا، و حضور روسیه به عنوان یکی از قدرت های مهم عرصه بین الملل، قابلیت تبدیل شدن به یک قطب اقتصادی منطقه ای و بین المللی را دارد. نتایج تحقیق نشان می دهد که وضعیت نامناسب شاخص های اقتصادی، باعث شده توسعه اقتصادی و جذب سرمایه در کشورهای عضو اتحادیه ضعیف باشد. از سوی دیگر، اختلاف شدید در اندازه اقتصاد این کشورها مانع افزایش سطح تجارت و متنوع شدن کالاهای تجاری در بین آن ها شده است. اما، پیوستن قدرت های اقتصادی همچون چین، هند و ایران به این اتحادیه می تواند به افزایش سطح تجارت این اتحادیه کمک شایانی کند. پیوستن ایران به این اتحادیه امکان دسترسی کشورهای عضو به آب های آزاد را فراهم و در نتیجه، موجب افزایش مبادلات تجاری آن در بازارهای جهانی می شود.

جهانی شدن به مثابه روندی فراگیر، کلیه ابعاد زندگی فردی و گروهی بشر را درگستره هویت، فرهنگ، سیاست، اقتصاد و... تحت تاثیر قرار داده است. در این راستا قومیت ها یکی از مهمترین حوزه های تاثیرپذیر از فرآیند جهانی شدن است چنان که جوامعی با تنوع قومی همچون جمهوری اسلامی ایران را با چالش های جدی روبرو ساخته است. براین اساس در این مقاله توصیفی- تحلیلی  تلاش گردیده به این سوال که چگونه می توان تعامل و همگرایی اقوام ایران را در مقابل امواج جهانی شدن تقویت نمود؟ پاسخ داده شود. بررسی ها و داده های این تحقیق گویای این مفروض است که جهانی شدن با افزایش آگاهی های اقوام به حقوق قانونی خود در تمامی ابعاد آن، سطح مطالبه گری آن ها را ازحاکمیت به شدت بالابرده است، لذا اتخاذ سیاست ها و لحاظ الزامات و مقتضیات متناسب با تنوع قومیتی ایران، می تواند کشور را در قبال کشمکش ها و تنش های قومی ناشی از جهانی شدن، مصونیت بخشد. این نوشتار با تمسک به مدل پیشنهادی مبتنی بر روایت تعامل بین یکسان سازی و خاص گرایی از تاثیرات جهانی شدن، برالگوی تکثرگرایی با محوریت قانون اساسی به مثابه راهکاری برای سیاست های قومی در ایران تاکید دارد.

روسیه به عنوان یکی از قدرت‏های بزرگ طی سال‏های اخیر تلاش کرده است نقش فعال و موثری در مورد مسایل و تحولات منطقه خاورمیانه داشته باشد، به طوری که به جنگ سوریه ورود پیدا کرد و از طرفی با کشورهای حوزه خلیج فارس نیز مراودات و تعاملات گسترده‏ای را آغاز کرد. در این میان فن آوری هسته‏ای روسیه به عامل جذابی برای کشورهای خاورمیانه تبدیل شده است و کشورهای حوزه خلیج فارس علاقه بیشتری برای همکاری با روسیه در این زمینه از خود نشان می‏دهند و از طرفی مسکو نیز با رویکردی مثبت به این واکنش، می‏کوشد به این نیازها پاسخ دهد. این تحقیق به دنبال پاسخ به پرسشی است که اساسا استراتژی سیاست توسعه هسته‏ای روسیه در خاورمیانه چیست؟ برای پاسخ به این سوال باید اذعان داشت که روسیه به عنوان یک قدرت هسته‏ای می‏کوشد با اتخاذ استراتژی سیاست توسعه هسته‏ای موقعیت سیاسی و عمق نفوذ خود در منطقه خاورمیانه را افزایش دهد و این امر از طریق گسترش فعالیت‏ها و مراودات اقتصادی به ویژه در زمینه فن آوری هسته‏ای به کشورهای خاورمیانه مهیا می‏گردد. چنین رویکردی موجب می‏شود روسیه در کنار سایر بازیگران فرامنطقه‏ای در خاورمیانه به ویژه آمریکا حضوری فعال‏تر و نفوذی موثرتر داشته‏باشد و به نوعی سهم بیشتری در تصمیمات در این منطقه داشته باشد.

از مهم ترین تحولات ژیوپلیتیکی در دو دهه آخر قرن بیستم فروپاشی اتحاد شوروی بود که ازپیامدهای آن دگرگونی روابط قدرت و موازنه نیروها در سطوح منطقه ای و فعال شدن قدرت های فرامنطقه ای و منطقه ای جهت حضور و نفوذ در حوزه جنوبی اتحاد شوروی است که پیش از این به علت حضور اتحاد شوروی قادر به ایفای نقش اساسی نبودند. در این بازی بزرگ رقابت اصلی بین ایران و ترکیه دو قدرت منطقه ای هم جوار با آسیای مرکزی و قفقاز است که از نظر موقعیت جغرافیایی، تاریخی و تمدنی دارای سابقه طولانی هستند. سیوال اصلی این مقاله که با بهره گیری از روش تحلیلی - تطبیقی به رشته تحریر درآمده است این می باشد که گفتمان مسلط سیاست خارجی ترکیه و جمهوری اسلامی ایران در قفقاز جنوبی کدام است ؟ نتایج نشان می دهد دو کشور به دلایل رقابت ایدیولوژیکی و تقابل نقش های ژیوپلیتیکی اهداف متعارضی در قفقاز جنوبی دنبال می کنند.

اصولا مفاهیم سیاسی - اجتماعی تابع شرایط زمانی و مکانی هستند. درواقع با توجه به مقتضیات و دگردیسی ها زمانه تولید یا بازمعنا می شوند. بنابراین برای فهم بهتر معنا و صورت بندی مفاهیم اجتماعی همچون دولت، امنیت و ناسیونالیسم در ابتدا باید زمان و مکان فهم شود. محور اصلی این مقاله توصیفی - تحلیلی تاثیر کرونا در تحول معنایی مفاهیم عمده سیاسی از جمله دولت، سبک زندگی، جهانی شدن و ناسیونالیسم است. نتایج تحقیق بر این تاکید دارند که کرونا ویروس باعث تغییر در نظریه ها و روایت های کلان و خرد سیاسی به مفاهیم بنیادی حوزه سیاست و علوم سیاسی شده است؛ چنانکه نگرش به دولت بخصوص کارکرد آن تغییر بنیادین یافت. از سوی دیگر در تعامل جهانی شدن و ناسیونالیسم پارادوکس شکل گرفت؛ چنانکه برخی از پایان جهانی شدن سخن می گویند. همچنین نقش رسانه ها و سبک زندگی با توجه به تاثیرات کرونا ویروس با نگرش های نوین همگام شد. در واقع جهان پساکرونا با شیوه حکمرانی جدید، سبک زندگی نوین، لزوم بازتولید اقتدار دولت ها، افزایش نقش سواد رسانه ای در زندگی شهروندان، تقابل بیشتر علم ودین و...همراه خواهد بود.

نیوواقع گرایی از رویکردها یی است که برای مدت طولانی به عنوان پارادایم حاکم در مطالعه سیاست بین الملل مورد توجه قرار گرفته و مفروضات آن در شکل دادن به سیاست و نظام بین الملل نقش مهمی داشته است. به همین دلیل بسیاری از مکاتب نظری تلاش نمودها ند که این نظریه را به چالش بکشند. برای رفع این ایرادات و پاسخ گویی به این چالش ها ، نوواقع گرایان به رهبری کنت والتز تلاش کردند روایتی از واقع گرایی عرضه کنند که با معیارهای علمی مرسوم انطباق داشته باشد و قادر به تبیین روابط بین الملل باشد. حاصل تلاش والتز ارایه نظریه واقع گرایی ساختارگرا بود که مبتنی بر اصول و مفروضه های اثبات گرایی است. این مسئله باعث شد که منتقدین، مخصوصا فرا اثبات گرایان از جنبه های مختلف هستی شناختی، معرفت شناختی و روش شناختی نوواقع گرایی را به چالش بکشند. در این پژوهش سوال این است که مهمترین چالش های فرانظری نظریه نیوریالیسم چیست؟ برای پاسخ به این پرسش تلاش شده است در بعد هستی شناسی، روش شناسی و معرفت شناسی به این پرسش پاسخ داده شود. روش تحقیق در این مقاله به صورت توصیفی تحلیلی می باشد.