نشریه ره توشه
پیاپی 2 (تابستان 1399)

شیوع جهانی بیماری مرموز کرونا در ماه های اخیر، خسارات و صدمات جانی و مالی فراوانی را به جامعه بشری تحمیل کرده است و انتهای این داستان دنباله دار مشخص نیست. پس از ماه ها مبارزه با این بیماری و زحمات و جانفشانی های پرسنل درمانی، نیروهای جهادی و مسیولان کشوری، متاسفانه دوباره شاهد بازگشت مجدد این بیماری و روند صعودی آن هستیم. بی توجهی به پروتکل های بهداشتی و اصول اخلاقی، مهم ترین عامل شیوع و گسترش این بیماری است. از مسایلی که در ایام بیماری واگیر کرونا اهمیت دو چندان یافته است، «رعایت حقوق مردم» است؛ زیرا کوتاهی و بی توجهی در این زمینه سبب بروز آسیب های جدی به سلامت شهروندان و توسعه زنجیره این بیماری سخت و کشنده شده است. این مقاله عهده‍دار بررسی این موضوع از منظر اخلاقی است و تاکید بر این نکته دارد که سرپیچی از دستورالعمل های بهداشتی و بی توجهی به آن ها، از مصادیق ظلم به مردم و حق الناس است. آنچنان که امام حسین7 حضور یاران را در قیام خویش منوط به رعایت حق الناس نمود، چنان که شخصی به نام «عمیر انصاری» می گوید در کربلا امام حسین7 من فرمود: «ناد فی الناس الا یقاتلن معی رجل علیه دین، فانه لیس من رجل یموت وعلیه دین لایدع له وفاء الا دخل النار؛[1] به مردمی که برای یاری من آماده شده اند، بگو: کسی که به مردم بدهکار است و حق الناس به ذمه دارد و برای پرداخت آن چاره ای نیندیشیده، اگر کشته شود، اهل دوزخ خواهد بود.»

قرآن در سوره قیامت، حقیقتی را که منکران معاد در دنیا پنهان می کردند، آشکار می کند. آنان وانمود می کردند که شبهه ای علمی، یعنی ممکن نبودن زنده شدن مرده باعث می شود به رستاخیز ایمان نیاورند؛ ولی قرآن ماهیت شان را روشن کرد:ا یحسب الإنسان الن نجمع عظامه بلی‏ قادرین علی‏ ان نسوی بنانه بل یرید الإنسان لیفجر امامه؛[1] آیا انسان می پندارد که هرگز استخوان های او را جمع نخواهیم کرد؟! آری، ما قادر هستیم که (حتی خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتب کنیم. [نه اینکه به گمان او قیامتی در کار نباشد] بلکه انسان می‏خواهد [با دست و پا زدن در شک و تردید] فرارویش را [از اعتقاد به قیامت که بازدارنده‏ای قوی است‏] باز کند [تا برای ارتکاب هر گناهی آزاد باشد!].

پس از گذشت 50 سال از رحلت پیامبر9، مدعیان پیروی از ایشان، فرزند و اهل بیت او را شهید و اسیر کردند. در چرایی این اتفاق از تلاش بی وقفه زمامداران اموی و به ویژه معاویه نباید غافل بود. او برای حکومت بر مردم کوشید تا قدرت درک و فهم جامعه را پایین نگه دارد؛ به طوری که مردم فاقد قدرت تحلیل و تشخیص باشند. زمامداران اموی برای حفظ قدرت، به ترویج جبرگرایی پرداختند و مفاهیم سه گانه اطاعت از حاکم، لزوم همراهی با جماعت و حرمت نقض بیعت را تحریف کردند. چنین جهلی که با سوءاستفاده از باورهای دینی و ارزش های اسلامی همراه است، «جهل مقدس» نامیده می شود. جهل مقدس مردم زمان امام حسین7 چنان فراگیر شده بود که امام صادق7 می فرماید: «و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک‏ من الجهاله و حیره الضلاله؛[1] امام حسین7 جانش را در راه تو بذل کرد تا بندگانت را از جهالت و سرگردانی گمراهی برهاند». فاجعه جهل مقدس، به گونه ای بود که امام با اهدای خون خود و خاندان و یارانش تلاش کرد تا مردم از جهل و نادانی رهایی پیدا کنند؛ زیرا تا رهایی از جهالت انجام نگیرد، رهایی از ظلم و فساد و بیداد امکان پذیر نخواهد بود و برپایی ارزش های دینی میسر نخواهد شد.

بیماری کرونا که در اصطلاح علمی «ویروس کووید 19» شناخته شده است، به دلیل آن که بخش عظیمی از ظرفیت انسانی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشور و جامعه جهانی را درگیر کرده است، یکی از پدیده های مهم و اثرگذار در مقیاس ملی و جهانی طی قرن های اخیر قلمداد می شود. از این رو واجد کارکردها، پیامدها، آثار و نتایج مثبت و منفی متعددی است که بررسی آن ها، به شناخت بهتر ابعاد آن و نیز شرایط مقابله و کنترل آن کمک شایانی می کند. اگر چه این بیماری موجب آسیب های مادی و معنوی فراوانی شده است، اما آثاری نیز داشته است که این نوشتار تنها به آثار فرهنگی و معنوی آن می پردازد.

تاریخ بشر همواره شاهد تقابل دو جریان حق و باطل بوده و خواهد بود. در یک سو همه خوبی ها و زیبایی ها و در سوی دیگر همه زشتی ها و بدی ها نمود پیدا می کند. حاملان جریان اول ، انبیا و اولیا: هستند که طلایه دار دین داری، عدالت، معنویت و ستم ستیزی اند و حاملان جریان دوم، حاکمان ستم پیشه و سلطه طلبانی همچون فرعون و نمرود به عنوان پرچمداران دین ستیزی، ظلم و جنایت هستند. این دو جریان، دو فرهنگ هستند: فرهنگ الهی و فرهنگ جاهلی. قیام کربلا نیز تقابل دو فرهنگ الهی و جاهلی است که یک سوی آن همه زیبایی ها، مانند غیرت، شجاعت، ایثار، آزادگی و بصیرت، و در سوی دیگر همه زشتی ها، مانند ستم و دنیا طلبی نمود پیدا می کند. در این نوشتار برخی از زیبایی های کربلا تبیین می شود.

اگر چه حادثه عاشورا در زمان محدود و در مکان خاص اتفاق افتاد، اما شعاع و گستره آن جهان را فرا گرفت و بدان زیبایی بخشید، چنانچه حضرت زینب3 فرمود: «ما رایت إلا جمیلا؛[1] من چیزی جز زیبایی نمی بینم». امام حسین7 در طلیعه سفر کربلا اظهار امیدواری کرده بود: «امیدوارم آنچه خدا برای ما اراده فرموده است خیر باشد، چه کشته شویم و چه پیروز گردیم».[2]
زیبا دیدن خواهر و خیر دیدن برادر، مکمل یکدیگرند. جلوه های زیبایی و نمادهای جمال در آینه کربلا بسیار است که حریت و آزادگی و بصیرت دو عنصر از مهم ترین زیبایی های عاشوراست که این نهضت را جاودانه ساخت. این نوشتار می کوشد حریت و آزادگی و بصیرت را بیان کند.

اصل عزاداری برای رفتگان و عزیزان خواه به مرگ طبیعی از دنیا رفته، یا کشته شده باشند، در تمام فرهنگ ها و ملت ها و از جمله در فرهنگ اسلامی وجود دارد و مورد تایید است. عزاداری ها برای رفتگان و کشتگان، غالبا برخاسته از احساسات انسانی است؛ اما در مورد شخصیت شهید بزرگ اسلام، امام حسین7 فقط یک موضوع احساسی نیست. اگر چه این شهادت 1400 سال پیش به وقوع پیوسته است، اما افزون بر مظلومیت خاص آن حضرت در این واقعه، ابعاد مختلف این مساله سبب شده تا سوگواری برای آن حضرت از مرز احساس و عواطف فراتر برود و با عقلانیت مورد تایید و پشتیبانی قرار گیرد. وجود دو عنصر احساس و عقلانیت در آن، موجب شده است تا این حادثه همچنان زنده و زندگی بخش باشد.

بی تردید حضرت زینب (س) شخصیتی تاثیرگذار در تاریخ و اسوه ای جامع و کامل برای همگان است. شخصیتی که در نهضت عظیم کربلا، نقش اساسی و سرنوشت سازی در حفظ و ماندگاری و جاودانگی این قیام داشته است. مهم ترین و برجسته ترین بخش زندگی حضرت زینب (س)، صبر و مقاومت در بعد اجتماعی و سیاسی است که به عنوان بارزترین خصیصه آن بزرگوار به شمار می آید؛ موضوعی که ابعاد مختلف آن در رویدادهای گوناگون زندگی آن حضرت کاملا مشهود و محسوس است و از او به عنوان شخصیت نمونه و نماد صبر جمیل ساخته است. در این نوشتار، تصویری از نوع و کیفیت صبر جمیل آن حضرت به عنوان الگویی جاودانه ارایه می شود.

حضرت ابوالفضل العباس (ع) نه تنها ستاره شهدای کربلا، بلکه تنها شهید واقعه عاشورا بعد از سیدالشهداء7 است که صاحب زیارت نامه ماثوره از سوی امام صادق (ع) است. این امر حضرت را کانون توجه دل ها و قلب های فراوانی کرده است. رمزگشایی از شخصیت ایشان، نیازمند شناخت خصوصیاتی است که در کلمات کوتاه و رجزهای حماسی ایشان در واقعه عاشورا، بیان شده و در زیارت نامه آن حضرت و نیز گواهی های امام حسین7 و امام سجاد7 نسبت به این ویژگی ها آمده است. در این مقاله به پنج ویژگی برجسته آن حضرت که می تواند برای ما الگو باشد، پرداخته ایم.

طبق دلایل نقلی، حضرت سید الشهدا (ع)  مصداق بارز نفس مطمینه بود و حماسه عاشورا در محرم 61 قمری، یکی از تفاسیر سوره فجر است که با  قیام امام حسین (ع)  و یارانش تطبیق می شود. در این فرصت به مناسبت لقب ویژه قرآنی «نفس مطمینه» که اهل بیت (ع) در روایات متعددی درباره امام حسین (ع) مطرح نموده اند، نکاتی در دو محور بیان می شود. در محور اول، نکته هایی درباره نفس مطمینه و در محور دوم، جلوه هایی از سیره و سخن حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) در مورد این واژه قرآنی بیان می شود.

حوادث و بلایا، بخشی از حقایق زندگی انسان هستند. ترس و نا امنی، گرسنگی و فقر، بیماری و معلولیت های جسمی، فقدان عزیزان و خسارات مالی و آزار و اذیت های جسمی و روحی دیگران، از مهم ترین حوادث و بلایایی هستند که افراد بشر با آن درگیرند. این حوادث و بلایا گاه با اسباب طبیعی، مانند سیل و زلزله رخ می دهد و گاه با اسباب بشری، مانند جنگ. موضع گیری درست در برابر این حوادث و بلایا، نقش مهم و تعیین کننده ای در زندگی انسان دارد. این نوشتار بر آن است تا با بهره گیری از سخن و سیره پیشوای چهارم، امام زین العابدین (ع) ، شیوه های مواجهه درست با حوادث و بلایا را مشخص کند؛ زیرا این اسوه صبر و شکیبایی از ابتدا تا انتهای حادثه کربلا حضور داشت و از یک سو بار سفر و مصیبت شهادت و فراق عزیزان خود را به دوش کشید و از سوی دیگر رنج اسارت را به جان خرید و همه مراحل آن را به زیبایی پشت سر گذاشت. در سخن و سیره این امام همام، دست کم سه شیوه کلی برای برخورد با حوادث و بلایا وجود دارد که به شرح آن ها می پردازیم.

یکی از روش ها و شیوه های ترسیم جهت گیری کلی نظام و مسیولین که به ابتکار مقام معظم رهبری ایجاد شده است، نامگذاری سال هاست که به طور رسمی از سال 1378 در پیام نوروزی ایشان آغاز شده و در سال های بعد نیز این روند ادامه یافته است. بیانات رهبر معظم انقلاب که به مناسبت های مختلف ایراد می گردد، همواره مشتمل بر موضوعات و مسایل به هم پیوسته است. انتخاب عنوان سال نیز بر اساس تحولات و انتقادات و بررسی بدنه کارشناسی نظام و مشورت با نخبگان صورت می گیرد. تاکید ویژه آیت الله خامنه ای بر اقصاد مقاومتی، حمایت از تولید داخلی و جهش تولید که ریشه قرآنی دارد در سال های اخیر، می تواند آغازی برای برنامه ریزی به منظور دست یابی به اهداف ترسیم شده از سوی ایشان باشد که تحقق آن، مستلزم همکاری دو سویه دولت و مردم است. نامگذاری سال 1399 به «جهش تولید»، در امتداد راهبرد تولید در سال گذشته و بیش از یک دهه شعارهای اقتصادی برای برون رفت از تنگناها و چالش های اقتصادی است. در این نوشتار برخی از راهکارهای تحقق جهش تولید را با بهره گیری از آموزه های دینی مورد بررسی قرار می دهیم.