مجله زبان و ادبیات فارسی
سال شانزدهم شماره 3 (پاییز 1399)

زبان عامل برقراری ارتباط میان انسان ها و پدیده ای قدرتمند است که می تواند موجب تحولات و تاثیرات مثبت یا منفی باشد. انسان به وسیله ی زبان و کلام خود بر دیگر افراد و بر خود تاثیر می گذارد و درنهایت زندگی جمعی را تحت تاثیر قرار می دهد. یکی از آفات زبان دروغ گویی است که اثرات منفی بسیاری بر فرد و اجتماع دارد؛ در مقابل آن، حقیقت گویی و صداقت است که موجب تزریق آرامش روحی و روانی به جامعه می شود و آثار مثبت فراوانی دارد. مولانا جلال الدین محمد بلخی، شاعر بلندپایه و برجسته ی فارسی، به این مسئله توجه کرده است و در ضمن اشعار خود، به اثر دروغ و حقیقت پرداخته است که با دیدگاه روان شناسی در این خصوص و نگرش روان شناسانه ی دیوید جی لیبرمن، مشابهت و مطابقت دارد. در این جستار بر آنیم تا نظرات مولانا را با دیدگاه دیوید لیبرمن به شیوه تحلیلی-تطبیقی بررسی کنیم تا هم بازتابی از نبوغ مولانا در بیان مسایل اجتماعی و فردی ارایه گردد و هم اهمیت و اثر غیرقابل انکار کلام بر زندگی جمعی و فردی را بیشتر و دقیق تر درک کنیم. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که زندگی فردی و اجتماعی بشر و همچنین سلامت روانی او تا حد بسیار زیادی تحت تاثیر ارتباط کلامی قرار دارد بر این اساس ارتباط صادقانه می تواند تغییرات قابل توجهی در کیفیت زندگی انسان داشته باشد از جمله؛ افزایش اعتماد به نفس، آرامش روانی، بهبود روابط بین فردی، اصلاح مفاسد اجتماعی و جلوگیری از ایجاد و پیشرفت آن.

یکی از مباحث بنیادین در غزلیات فیض کاشانی، مقوله زیبایی است. فیض، با نگرش هستی شناسانه، زیبایی را امری بیرونی و عینی و با نگرش معرفت شناسانه، زیبایی را امری درونی و ذهنی می داند که منبع و منشا آن ها زیبایی خداوند می باشد که موجبات انگیزش درونی سالک طالب را برای رسیدن به جمال الهی فراهم می سازد. این مقاله به روش تحلیلی به واکاوی و تبیین مقوله زیبایی در غزلیات ناب فیض کاشانی می پردازد و نیز سیری است در کند و کاوهای کشف و شهودی این عارف واصل جمال الهی درباره تعریف زیبایی، منشا زیبایی، انواع زیبایی و... با این برآیند که سالک طالب باید از مظاهر جمال و زیبایی های ظاهری و مجازی عبور کند و از آن برای رسیدن به زیبایی حقیقی و شهود جمال شاهد مقصود پلی بسازد تا آن گاه با زیبایی شگفت آوری روبرو شود که پاینده و جاودانه است، نه به وجود می آید و نه از میان می رود، و آن زیبایی مطلق خداوندی است که آیینه دل به تمام و کمال آن را نشان می دهد.

در این جستار به شیوه کتابخانه ای درون مایه کار در ترانه سرایی که پژوهشی میان رشته ای بین جامعه شناسی و ادبیات است تحلیل و بررسی می شود. پس از تعریف ترانه و بررسی سیر آن در گذشته و امروز، ویژگی های ترانه های کار را می کاویم و این ترانه ها از نظر کاربرد و مضمون و محتوا طبقه بندی می شوند و به نمونه های آن ها می پردازیم. ترانه اصطلاحی عام است که به انواع قالب های شعری ملحون یا همراه موسیقی به ویژه فهلویات، دو بیتی، رباعی و تصنیف گفته می شود. یافته های پژوهش نشان می دهد که درون مایه کار، بخش قابل توجهی از ترانه ها را شکل داده است. این ترانه ها به بخش های ترانه های چوپانی، باغبانی،  ماهی گیری، کشاورزی، قالی بافی، سربازی، دامداری و... تقسیم می شوند. زبان این ترانه ها ساده و عامیانه است و از آن جایی که این ترانه ها با کار و تلاش مردمی ساده زیست ارتباط دارد، در آن کمتر به خیال پردازی توجه شده است.

عشق به عنوان یکی از برجسته ترین نیازهای بنیادی انسان است که در گستره ی زمان از نگرش های مختلف به آن پرداخته شده است. با گسترش علم روان شناسی ، این نیاز به عنوان مناسب ترین طریق تعالی روحی انسان ،موردتوجه بسیاری از روان شناسان قرار گرفت و از ابعاد مختلف به تحلیل این بعد روانی انسان پرداختند.در میان داستان های غنایی ، داستان خسرو و شیرین نظامی  ازجمله داستان هایی است که نظامی در قالب چند داستان در هم تنیده ی عاشقانه ، گونه های مختلفی از عشق ورزی را مطرح می کند که  می توان  هر یک از این گونه ها را بر اساس نظریات روانشناسی نوین تحلیل کرد .یکی از این تحلیل های روان شناسانه، تحلیل رفتارهای روان شناختی شخصیت ها بر اساس نظریه « مثلت عشق» اشتنبرگ است ؛ زوایای این مثلث عشقی  بر اساس تعهد، صمیمیت و شور شکل می گیرد و متناسب با شیوه ی ترکیب این زوایا با یکدیگر شش نوع عشق را مطرح می کند که در این داستان، پنج گونه ی  آن مجال بروز می یابد به این گونه که به ترتیب عشق خسرو به شیرین و بالعکس عشق آرمانی؛ عشق خسرو به مریم عشق توخالی؛ عشق خسرو به شکر اصفهانی عشق رمانتیک؛ عشق فرهاد به شیرین عشق دوستانه و عشق  شیرویه به شیرین عشق شهوانی است. رهاورد آن پالایش روانی انسان برای رسیدن او به تعالی و کمال روحی است)

در این پژوهش کوشیده ایم ماهیت اسطوره ضحاک و روییدن مار بر دوش او را واکاوی کنیم.ابتدا از ماجرای ضحاک پانزده بیت را بررسی نموده و سپس به قالب هنرداستان پرداخته ایم که مدرن و امروزی می نماید در حالی که خلق این اثر در متن تاریخ گذشته ایران صورت پذیرفته است ما آن را از خاصیت زبان انسانی دانسته ایم که در دست ایرانیان بوده است .سپس به مفهوم راز و رمز، نماد، مجاز و استعاره مفهومی پرداخته ایم که هر کدام سری در تشبیه دارند . نتیجه گرفته ایم که واقعیت دو مار سیاه با توجه به داستان نمادین ضحاک،  پیشینه اسطوره در منابع پیش از فردوسی ، مفهوم زنده وکارآمد آن که مکان و زمان را در می نوردد ، دو دست سیاه کار ضحاک است که فردوسی آن را به داستانی ماندگار و هول انگیز تبدیل کرده است پادشاه مار دوش ، مشغول دست درازی به جان و مال مردم ایران بوده است.

فصاحت و بلاغت از مولفه های اصلی آثار ادبی است و کلام فصیح و بلیغ آن است که افزون بر شیوایی و رسایی، بر اساس اقتضای سخن از تصاویر خیالی بهره مند باشد؛ آن گونه که تاثیرپذیری عاطفی و روانی مخاطبان خود را به همراه داشته باشد. این جستار از میان صور خیال به بررسی کنایه در بوستان پرداخته است تا چندوچون به کارگیری آن با توجه به تعلیمی بودن کتاب بوستان مشخص شود. یافته های پژوهش نشان می دهد که بین نوع متن و تمهیدات بلاغی به کار رفته در متن، ارتباطی نزدیک وجود دارد. تعلیمی بودن کتاب بوستان و اهمیت انتقال مفاهیم اخلاقی به مخاطب باعث شده است که سعدی در کاربرد این آرایه به زبان تخاطب عصر خویش و فرهنگ غنی عامه توجه داشته باشد؛ برای همین رویکرد سعدی به کنایه در بوستان چنان است که بیش از نود درصد از کنایه ی قریب -که در آن انتقال معنی از لازم به ملزوم زودیاب است- استفاده کرده است و از لحاظ وضوح و خفای معنای کنایی از «ایما» بیش از دیگر انواع استفاده کرده است؛ زیرا آسان یاب ترین نوع کنایه است که در زبان گفتار نیز به فراوانی به کار می رود؛ هم چنین از لحاظ مکنی عنه «کنایه از نسبت» بیشترین حد فراوانی را نسبت به «کنایه از صفت» و «کنایه از موصوف» دارد؛ زیرا در زبان گفتار این نوع کنایه بیشتر از دونوع دیگر کاربرد دارد. اساسا در بوستان کنایه به منظور تعظیم، تشویق، تحقیر، تحذیر و انذار به کار رفته است.