نشریه پژوهش در مهندسی عمران و معماری ایران
پیاپی 14 (پاییز 1398)

درستی داشتن اطلاعات و شناخت از هر موضوعی، بستگی به شناخت ما از فرآیند تاریخی آن پدیده دارد. این فرآیند تاریخی ممکن است، چند هزار سال تاریخ این مرز و بوم باشد و شاید هم چندین سال. به هر حال این روند که در طول نسل ها اتفاق افتاده است به ما کمک خواهد کرد تا عوامل موثر و تاثیرگذار را در نحوه شکل گیری یک عنصر، پدیده، فضا، شهر و یا هر چیز دیگری کشف نماییم. با درک این فرآیند و شناخت پدیده که اهمیت فراوانی دارد می توانیم به جواب سوالات متعددی همچون گذشته پدیده، چرایی وضع موجود و تخمین چگونگی آینده دست یابیم. چنین برداشتی از سیر تاریخی، برآن شدیم تا جایی که در حوصله این سطور می باشد میدان را از میان فضاهای عمومی گذشته بیرون بکشیم و به کمک وضع موجود آن را تعریف نماییم. از میان فضاهای عمومی، میدان، فضای باز کارآمدی است که در شهرسازی ایران جایگاه ویژه دارد و به احتمال فراوان، اولین تمهیدی است که انسان برای استفاده از فضای شهری، بکار برده است. از اینرو، پژوهش حاضر در نظر دارد تا به شناخت و معرفی دو میدان عمومی شهری، در ایران و یونان باستان (آگورا و میدان نقش جهان اصفهان) با رویکرد بیان تفاوت ها و شباهت های آنان از دیدگاه معماری و در نظر گرفتن تغییر نقش اجتماعی آنان از گذشته تا به امروز بپردازد. جهت نیل به هدف کلی بیان شده، روش تاریخی – روایتی به منظور گردآوری داده ها مورد استفاده قرار گرفته است و نتایج حاصل از تحلیل داده ها، از تغییر کاربری میدان های مذکور با گذشت زمان، حکایت می کند. نقش اجتماعی میدان ها، از فضاهای نمایشگاهی و ورزشی و حکومتی به فضاهایی تفریحی–گردشگری و گاها تجاری تبدیل شده اند. بناهای آنان نیز از این تغییر بی نصیب نبوده اند، برخی از آنان هویت کارکردی خود را به موزه ای خاص بدل کرده اند.

نقش انکارناپذیرمردم در حل مسایل و مشکلات جامعه شهری، موضوع مشارکت شهروندان را به ضرورتی آشکار در برنامه ریزی و توسعه شهری تبدیل کرده است. مشارکت مردم که اکنون به عنوان یکی از ارکان اصلی فعالیت برنامه ریزی و مدیریت شهری شناخته میشود در سطوح و درجات مختلف، امکانپذیر است. درپایینترین سطح، دخالت شهروندان در فرایند برنامه ریزی میتواند به اتخاذ تصمیمات پایدارتر، با اعتبار بیشتر و مبتنی بر نیازهای طیف وسیعتری از مردم منجر شود و در بالاترین سطح، مشارکت مردمی میتواند سبب گسترش و تقویت مردمسالاری از طریق شیوه های مشورتی، مستقیم و صریح گردد. امروزه مشارکت مردمی و نحوه جذب افراد به امور شهری در سرفصل بسیاری از بخش های برنامه ریزی و توسعه شهرها قرار گرفته است. تا چندی پیش تهیه طرح های جامع و تفصیلی یکی از متداول ترین راه های تعیین نحوه توسعه کالبدی شهرها بوده است. این طرح ها توسط برنامه ریزان و بدون درنظر گرفتن افراد ساکن و اشخاصی که تحت تاثیر این برنامه ها قرار می گیرند تهیه می شود و به همین دلیل با موانع اجرایی بسیاری از جمله عدم همکاری افراد مواجهه می گردند. این در حالیست که امور شهری به خصوص برنامه ریزی و تسعه شهرها در بسیاری از کشورهای توسعه یافته با مردم و یا گاها توسط شهروندان و ذی نفعان تدوین می شود. لذا این مسئله بستری لازم را برای نگارش پژوهش حاضر فراهم کرده است. از اینرو پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با هدف بررسی امکان سنجی رویکرد مشارکتی در توسعه شهرها و همچنین، شناخت جایگاه رویکرد مشارکتی در شهرهای امروزی و راهکارها و پیشنهادهایی به منظور ارتقاء مشارکت و همچنین شناخت موانع و مشکلات مشارکت در شهرها به منظور بالا بردن کیفیت زندگی و رضایتمندی اجتماعی شکل گرفته است که غالب مطالعات آن از نوع اسنادی(کتابخانه ایی) استوار بوده است. با استناد به نتایج این پژوهش می توان این گونه برآورد نمود که، هر اندازه شناخت افراد از ابعاد مشارکت بیشتر باشد گرایش به مشارکت آنها نیز بیشتر خواهد بود و هر اندازه فرد احساس تعلق بیشتری به محل سکونت خود داشته باشد، گرایش وی به مشارکت افزایش خواهد یافت. مدیران و برنامه ریزان شهری باید بدانند که اگر در جامعه همبستگی و اتفاق و اتحاد به وجود آید و بدنه جامعه از راس هرم مدیریتی جدا نشود تنها از این طریق ممکن، مشارکت شهروندان و احترام به نظرات و ایده های آنان است و این مهم را از هر طریقی که میسر باشد باید انجام داد.

مراجعه به سوابق تاریخی شهر ها نشان می دهد که از دیرباز، استحکامات دفاعی متنوع به دلایل امنیتی، اقتصادی و اجتماعی دارای اهمیت ویژه ای بوده است. به عنوان مثال می توان به دروازه، حصار، بارو و خندق اشاره نمود. مطالعه ی این ساختارهای دفاعی، اطلاعات مفیدی در ارتباطات شکل گیری اولیه معماری و بافت شهری و گسترش شهرها ارایه خواهد داد. مطالعه ی حاضر، با هدف معرفی و بازشناسی ساختار های دفاعی و تاثیر آنان بر گسترش کالبدی شهر قم صورت گرفت. در این پژوهش روش تحقیق، از نوع توصیفی-تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای بوده و با بهره گیری از مستندات تاریخی از جمله سفرنامه ها و اسناد تصویری و همچنین استنباط های عقلی به تجزیه و تحلیل داده ها پرداخته شده است. نتایج پژوهش نشان دادند که حصار ها و دروازه-های شهر قم در تعریف قلمرو های تحت نفوذ و کنترل دسترسی ها و توسعه های شهر قم موثر بوده اند. این استحکامات در قره تپه، شامل قلعه کوچکی با حصار و برج، در چهار گوشه آن از حدود 4 تا 6 هزار سال قبل میلاد، قلعه دختر در دروان ساسانی تا جدید ترین آن ها در مکان کنونی شهر قم مربوط به دوران ناصرالدین شاه قاجار وجود داشته اند. همچنین به دلیل وجود حصارهای بیضی و دایره ای شکل عمدتا گسترش شهر قم تا دوره قاجار هماهنگ با این اشکال بوده است و در دوره پهلوی و دروان معاصر به دلیل از بین رفتن حصار و دروازه ها، شهر شکل خطی با ساختارهای موازی به خود گرفته است.

در قوس رودخانه، نیروهای هیدرودینامیکی جریان های ثانوی را به وجود می آورند که خطوط جریان سطحی را به سمت ساحل بیرونی و خطوط جریان نزدیک به بستر را به سمت ساحل داخلی منحرف می سازند. در مقطع جریان در امتداد قایم، خطوط جریان مجاور ساحل بیرونی به طرف پایین و خطوط جریان پشته متمرکز داخلی به طرف بالا هستند. در نتیجه پایداری ذره در نزدیکی ساحل خارجی بهم می خورد و بستر رودخانه گود می شود و از طرف دیگر در مجاورت پشته متمرکز داخلی به پایداری ذره اضافه می شود و تراز بستر افزایش پیدا می کند. آبشستگی در پنجه ساحل خارجی، خط القعر را به سمت ساحل بیرونی قوس جابجا می کند و شیب ساحل را افزایش می دهد که در نهایت به شکست ساحل منتهی می شود. در پژوهش حاضر به بررسی رفتارهای دیواره های آبشکن در دو کانال مختلف با دو طول متفاوت، با نرم افزار FLUENT پرداخته شده است و نتایج بدست آمده نشان می دهد که با افزایش فاصله میان آبشکن ها، عمدتا سرعت بین آنها نیز افزایش می یابد. آبشکن جاذب، مخرب ترین حالت کاربرد آبشکن ها، هم از نظر ناپایداری دیواره داخلی و خارجی و قوس و هم از نظر ناپایداری سازه ی آبشکن است. با افزایش طول آبشکن و به تبع آن سرعت جریان در قوس، نواحی با سرعت زیاد در نزدیکی دیواره ی داخلی قوس از یک سوم میانی قوس تا انتهای آن بوجود می آید که سبب ناپایداری و فرسایش آن می شوند. با افزایش فاصله میان آبشکن ها، اندازه ی گردابه ها بزرگتر شده و گردابه ها به شکل کامل تری تشکیل می شوند.