فصلنامه پژوهش های ارتباطی
پیاپی 38 (تابستان 1383)

نویسنده در این مقاله به ترسیم تحول تصویر زن در آثار هنری اروپا و ایران می پردازد و در مسیر این تحول، پنج مرحله یا نوع نگرش را تشخیص می دهد که عبارتند از: نگاه اسطوره ای به زن، زن در شمایل مقدس، نقش مایه مادر، سیمای عرفانی زن در قالب عشق معنوی و در نهایت تصویر جنسی از زن.
وی با تحلیل نظری آثار نقاشی، شمایل ها، ادبیات داستانی و محصولات سینمایی به این نتیجه می رسد که نگاه هنرمندان به زن از نگاه اثیری و اسطوره ای آغاز و با ایجاد جریان مذهب زدایی در جوامع، تحت تاثیر رنسانس اروپا و احاطه تفکر سکولاریسم بر اذهان هنرمندان، به نگاهی جنسیت گرا تبدیل می شود که فقط به سوء استفاده از جذابیت های زن برای فروش بهتر آنچه قابل فروش است، می اندیشد.

در این مقاله به بررسی محتوای مطالب مربوط به زنان در تلکس خبری خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران در سه مقطع 1361، 1371 و 1381 پرداخته شده است. چهارچوب نظری این بررسی، تلفیقی از نظریه های فمینیسم و برجسته سازی است تا تاثیر این دو نظریه در تعیین و انتخاب اخبار مربوط به زنان و نحوه انعکاس آن مورد بررسی قرار گیرد. ساختار موضوعی، ماهیت و محور مطالب، سبک ارائه و آفرینندگان مطالب، حجم و اندازه و جهت گیری مطالب، منطقه رویداد خبری و کارکرد و اهداف مطالب انعکاس یافته، متغیرهایی هستند که در این بررسی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته اند. تحقیق حاضر به روش تحلیل محتوا انجام گرفته و حجم نمونه آماری شامل 321 مطلب است. یافته های پژوهش در مجموع، نشان می دهد تفاوت معنی داری بین سه دوره مورد بررسی متناسب با شرایط سیاسی اجتماعی و فرهنگی هر دوره وجود دارد. به لحاظ کمیت نیز یافته ها نشان می دهد روز به روز هم بر تعداد مطالب و اخبار زنان و هم بر حجم هر یک از موارد افزوده می شود..

نویسنده در مقاله حاضر ابتدا به اهمیت و جایگاه والای زن نسبت به مرد می پردازد و دلایل کامل بودن زنان در مظهریت خداوند و تاثیر بی تردید آنان بر مردان را با استناد به قول بزرگان علم و دین برمی شمرد، سپس تعاریف و عناصر تشکیل دهنده هویت را نزد انسان ارائه می دهد.
وی در بخش بعدی مقاله با بررسی مفهوم گفتمان و تحلیل آن به سه گفتمان اساسی که در طول تاریخ پدید آمده اند، اشاره می کند: گفتمان تاریخی سنتی، گفتمان دین باور و گفتمان مدرنیته. پس از آن تعریف هر سه گفتمان را درباره زن، جایگاه و هویت او در جامعه بیان می کند.
در بخش سوم مقاله، نویسنده با ارائه اطلاعات آماری به دست آمده از مطالب طرح شده در رسانه های داخلی و خارجی و بیانات مسئولان کشور، ثابت می کند گفتمان رایج در میان مسئولان و رسانه ها گفتمان مدرنیته است که مسائل زنان و راه حل آن را فارغ از دیدگاه دین باور و موازین الهی مطرح می کند و جایگاه قدسی و معنوی انسان را نادیده می گیرد.

علاوه بر آن که محققان، لغت شناسان و منتقدان تعریف جامع و کاملی از مقوله طنز ارائه نداده اند، اکثر مطالعات و بررسی های فرهنگی صورت گرفته در این باره نیز فارغ از مسئله جنسیت بوده است.
در این مقاله سعی شده است ضمن تلاش برای پوشش این دو خلا، نگاهی منتقدانه به نوع حضور زن در برنامه های طنز رسانه ملی انداخته شود.
براساس تحقیقات پیشین، زنان کمتر از مردان نقش های خنده دار را در برنامه های طنز رسانه ملی ایفا کرده اند. برای یافتن علت این امر نگارنده دو پیش فرض را مطرح کرده است. اول آن که استفاده از زنان برای خنداندن جنس مقابل یا همجنسان خود از خطوط قرمز برنامه سازی در صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران است و دوم آن که محدودیت هایی که سنت و فرهنگ ایران اسلامی بر برنامه ساز تحمیل می کند، باعث شده است زنان کمتر از مردان در برنامه های طنز به ایفای نقش بپردازند. استدلا لات ارائه شده در این مقاله نشان می دهد پذیرش هر دو این پیش فرض ها به راحتی ممکن نیست و ریشه این مسئله را باید در علت های دیگری جستجو کرد که اصلی ترین آنها نداشتن تعریفی صحیح از مقوله طنز در رسانه ملی و کارکردهای فرهنگی، اجتماعی آن در جامعه ای است که زنان نقش های بارزی در آن ایفا می کنند.

بررسی وضعیت زنان در رسانه های جهان عرب موضوع مقاله دکتر علی عبدالرحمن عواض استاد ارتباطات دانشگاه شارقه است. وی این مقاله را در کنفرانس زن و رسانه ارائه کرد که در سال 2002 در امارات متحده عربی با شرکت استادان و پژوهشگرانی از کشورهای مختلف عربی برگزار شد. نویسنده در این مقاله ابتدا به بررسی ادبیات موضوع می پردازد و طی آن نتایج پژوهش های انجام شده را در این حوزه مرور می کند آنگاه با طرح این پرسش که آیا تصویر یکسانی از زن عرب در رسانه ها وجود دارد و یا با تنوع رسانه ها و مناطق این تصویر نیز متفاوت است؟ می کوشد با بهره گیری از پژوهش های گوناگون به بررسی رسانه های نوشتاری، دیداری و شنیداری بپردازد و نقش آنها را در بازنمایی چهره واقعی زن عرب و بلکه زن مسلمان توضیح دهد.
وی با توجه به نقش مهم تبلیغات بازرگانی، چگونگی حضور زن را در آن مورد بررسی قرار می دهد و نقش ایفاشده را در بیشتر موارد منفی می داند و خواستار تصحیح نگاه به این مقوله می شود. به نظر وی این نقش زن را تا حد یک شیء همچون لوازم منزل و دیگر کالاهای تبلیغ شده تنزل می دهد و او را از هویت و شخصیت انسانی خود دور می کند. آنگاه به بحث در مورد محتوای رسانه های خاص زنان می پردازد و توجه افراطی به مسایلی مانند مد لباس، آرایش و زیبایی، تجمل گرایی و... و نیز نادیده گرفتن مسایل اصلی، دیدگاه ها، مشکلات و واقعیت های مربوط به زنان را مورد بررسی قرار می دهد و نقش رسانه ها را در واژگون نشان دادن چهره زنان و نیز ساختن الگوهای نامناسب برای آنان باز می نماید.
وی همچنین به بررسی وضعیت زنان شاغل در رسانه ها می پردازد و نشان می دهد حضور آنان نتوانسته است به تاثیر جدی در ارائه چهره مناسب از زنان در رسانه ها منتهی شود.
نویسنده در پایان پیشنهادهایی برای بهبود کار رسانه ها در مورد زنان ارائه می دهد و آنها را به آشنایی بیشتر با مسایل واقعی جامعه و خودداری از نسخه برداری صرف از رسانه های غربی فرا می خواند.

در روزهای ششم و هفتم مهرماه سال جاری (1383)، معاونت صدای جمهوری اسلامی ایران، همایشی با عنوان «حجاب و عفاف» برگزار کرد که طی آن شرکت کنندگان به تعریف و آسیب شناسی مؤلفه های حجاب و عفاف در رسانه ملی پرداختند.
این مقاله متن منقح سخنرانی خانم علاسوند در این همایش است که به «تحلیل روش حضور زن در رسانه» پرداخته است. وی ابتدا نقش مهم رسانه را در انتقال مفاهیم و تربیت نسلهای جدید بررسی می کند و آنگاه به بیان نقش مهم و تعیین کننده زنان در پرورش نسلهای آینده می پردازد و از این دیدگاه نحوه حضور زن را در رسانه توضیح می دهد. در این چارچوب نویسنده با بررسی محتوای برخی سریالهای تلویزیونی و فیلم های مربوط به کودکان تاثیر اندیشه ها و گرایشهای فمنیستی را در رسانه های غربی بررسی و آنگاه برخی آسیبهای حضور زن در رسانه ملی را بیان می کند. در این بخش برای نمونه به مواردی مانند وجود گرایشها، جنس پنهان و نیز صحنه های خشن، روابط خانوادگی نامناسب، بی توجهی به ابعاد گوناگون حجاب و عفاف و نیز تهران محور بودن اشاره شده است.
نویسنده در پایان توجه به نکاتی مانند بهره گیری از جنبش نرم افزاری و تولید علم در رسانه، کاوش در هنر دینی و کارکردهای دینی رسانه، استفاده از برنامه سازان متعهد و متخصص را جهت ارائه تصویر درست از زن مسلمان در رسانه ضروری برمی شمرد.

مقاله حاضر تلفیقی است از یک پایان نامه و یک پژوهش که هر دو به شیوه تحلیل محتوا با موضوع بررسی روابط میان فردی زن و مرد در مجموعه های تلویزیونی ایرانی انجام شده اند.
عنوان پایان نامه که ارائه نتایج آن بخش اول این مقاله را دربرمی گیرد «بررسی روابط میان فردی (بین زن و مرد) در مجموعه های تلویزیونی با من بمان و مسافری از هند» است و عنوان پژوهشی (که بخش دوم همین مقاله است) «بررسی مقوله عشق در مجموعه های تلویزیونی دردسر والدین، جوانی، و شب دهم» است.
گرچه ویژگی مشترک تمام این مجموعه ها طرح مقولات عاطفی میان زنان و مردان درگیر داستان هاست و انتظار می رود چهره ای لطیف، فداکار، مهرورز، منطقی، جویای عاطفه و متین از زنان و مردان (به خصوص زنان ترسیم شود، نتایج هر دو پژوهش برخلاف انتظارات؛ مجموعه های یادشده زنان را غیرمنطقی تر، عجول تر، هیجان زده تر با سبک ارتباطی ناخوشایندتر و کم تحمل تر نشان می دهند. از سوی دیگر مردان با صفات شخصیتی بیشتر مثبت، ارتباط کلامی محبت آمیز و گفتار عاشقانه بیشتر تصویر شده اند.
نکته جالب آن که جذابیت فیزیکی افراد به خصوص زنان عمده ترین عامل شکل گیری روابط میان فردی بوده است.

این نوشتار به ارائه نتایج تحلیل محتوای یکی از فیلم های پرمخاطب سال های اخیر از حیث ارزش های انتقال یافته اختصاص دارد. تحلیل محتوای این فیلم بر مبنای تحلیل پیام های ارائه شده در آن، فارغ از انگیزه کنشگران (فرستنده و گیرنده)، صورت گرفته است. بخشی از این یافته ها به ذکر ارزش های اجتماعی فرهنگی استنباط شده از فیلم در خصوص خانواده و نقش های جنسیتی اختصاص یافته است، ضمن این که واسطه های انتقال ارزش و شخصیت های انتقال دهنده نیز بر حسب جنس، شدت پیام و نحوه انتقال پیام مورد کنکاش قرار گرفته است.
واحد نمونه گیری در این بررسی وجود نداشته و کل فیلم مشاهده و اطلاعات آن ثبت شده است. همه گزاره های فیلم شوکران در دو بخش استخراج و ثبت شده است (گزاره های تصویری و گزاره های دیگر)، کدگذاری گزاره های تصویری فقط به ثبت تصاویر و نمادهایی اختصاص داشته است که می توان از آن ارزشی را در طبقات چهارگانه اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی استنباط کرد. گزاره های دیگر بیشتر شامل گزاره های گفتاری و پس از آن موسیقیایی، تصویری و گفتاری یا گفتاری و موسیقیایی بوده است...

امروزه خشونت نسبت به زنان با یک سازماندهی مرموز در رسانه های گروهی نمود پیدا کرده است و رسانه ها با نشر این مسائل، فرهنگ رفتار خشونت آمیز را در جامعه شکل داده اند. خشونت انواع برخوردهای شدید فیزیکی، تیراندازی و بی حرمتی ها را شامل می شود. مدارک تحقیقاتی روشنی وجود دارد که نشان می دهد زنان به نحو نامناسبی مانند قربانیان ترسیم می شوند بنابراین خشونت نسبت به زنان اغلب ماهیت جنسی دارد و مجازات مهاجم اغلب پنهان است.
بررسی CRTC از تحقیق بر روی خشونت رسانه ای نشان داده است «روابطی ضعیف اما مثبت بین نمایش خشونت آمیز در تلویزیون و رفتار تجاوزگرانه وجود دارد و معمولا از میان گروه های مختلف اجتماع، زنان بیشترین قربانیان این رفتارهای خشونت آمیز هستند.
این که آیا قوانین در مورد نمایش چهره زنان در رسانه ها و خشونت نسبت به آنان بحث کرده است جای سؤال دارد. با توجه به این که قوانین تنها برای بخش های تلویزیونی و رادیویی به کار می روند و بینندگان و شنوندگان رادیو و تلویزیون اغلب سرگرمی هایشان را از کشورهای دیگر نیز به دست می آورند، مباحثات در مورد تنظیم این گونه برنامه های خشونت آمیز سخت تر می شود.
در این راستا برای تعدیل خشونت نسبت به زنان در رسانه های جمعی راهکارهایی پیشنهاد می شود از جمله: حمایت از وزارتخانه های آموزشی برای بالا بردن سواد جنسی، ایجاد دوره های تحصیلی، آگاه کردن والدین، حمایت از طرح های پژوهشی، تولیدات مناسب و سازنده و تنظیم قوانین ملی و بین المللی و...

افزایش حضور زنان در رادیو به ویژه در بخش اخبار رادیویی که از دهه 80 به بعد توازن جنسیتی افراد شاغل در رادیو را برهم زده است برنامه های خبری را نیز تحت تاثیر قرار داده است. پاره ای شرایط محیطی و فیزیولوژیکی نقش زنان را در اخبار رادیویی به ویژه بخش گویندگی تحت الشعاع قرار می دهد. طی تحقیقات به عمل آمده، اگرچه تاثیر جنسیت دست اندرکاران خبر بر گزینش رویدادهای خبری و برجسته سازی نوع خاصی از اخبار (سخت خبرها در مقایسه با نرم خبرها) واقعیتی انکارناپذیر است همچنان جو حاکم بر اتاق خبر، فضایی مردسالارانه است. از سوی دیگر، پاره ای شرایط از قبیل مادر بودن و افزایش سن، مشکلات خاصی برای زنان در مقایسه با مردان شاغل در رادیو پدید آورده است. در مقاله ای که در زیر آمده است تاثیر توسعه فناوری ارتباطی بر چگونگی ایجاد یا کاهش فرصت های شغلی و همچنین تغییرات ایجاد شده در توازن جنسیتی افراد شاغل در رادیو و تاثیرات حاصل از آن، مورد بررسی قرار گرفته است.

حضور زنان در رسانه از دیرباز در بسیاری از کشورها موضوع مورد بحث مجمع های علمی اجتماعی بوده است. به خصوص زمانی که این حضور از لحاظ کیفی مورد نظر قرار می گیرد حساسیت و اهمیت آن مشخص تر می شود.
ضرورت پرداختن به چنین موضوعی زمانی آشکارتر می شود که می بینیم مشارکت زنان در رادیو و تلویزیون رو به افزایش است.
مقاله حاضر گزارشی است برگرفته از یک تحقیق میدانی با عنوان مشارکت زنان در رادیو و تلویزیون در سال 1382 که توسط خانم اعظم راوردراد (استادیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران) انجام شده است. روش پژوهش در این تحقیق، مشاهده اسنادی و مصاحبه بوده است. در مشاهده اسنادی اطلاعات لازم در مورد ویژگی های جمعیت شناختی و شغلی زنان شاغل در صدا و سیما از گزارش های پژوهشی موجود در سازمان به دست آمده است. در این پژوهش با بررسی حضور کمی و کیفی زنان در موقعیت های مختلف شغلی در دو رسانه رادیو و تلویزیون ایران نشان داده شده است که زنان در اغلب مشاغل تولیدی حضور دارند، اگر چه این حضور در برخی از قسمت ها کم رنگ تر است. در این پژوهش با تحلیل چگونگی مشارکت زنان در رسانه ها درباره کیفیت این مشارکت بحث شده و عوامل مؤثر بر کارایی شغلی زنان مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس یافته های این پژوهش میزان و چگونگی مشارکت زنان در تولید برنامه های رادیو و تلویزیون نشان دهنده توانایی آنان در انجام مشاغلی است که کمتر زنانه تصور می شوند.

در این مقاله نویسنده به سلطه قدرت بر زبان و فرهنگ می پردازد که از این طریق علایق، ارزش ها، تجربه ها و رفتار اقشاری که خارج از خط فکری غالب جامعه قرار می گیرند ناشناخته مانده و نادیده گرفته می شود.
بخش اول این مقاله به بررسی نظریه های ارتباطی فمینیسم اختصاص یافته است که به طور خاص بر زبان به عنوان ابزاری که تصاویر، تجربه ها و علایق مردانه را مورد تاکید قرار داده و تصاویر، تجربه ها و علایق زنانه را نادیده گرفته است تمرکز دارد.
در بخش دوم «نظریه گروه خاموش» مورد بررسی قرار می گیرد که تصویرسازی ناقص از فرهنگ را که تنها بخشی از اعضا را توصیف می کند، مشکوک می داند. قدرت مردان در تصویرسازی تجربه ها، برابر با قدرت ساخت واقعیت است. کسانی که این جهان را از طریق برجسته کردن تجربه شان تصویرسازی می کنند، مصونیت دارند و آنچه مهم تلقی می کنند شهرت می یابد، اما تجربه کسانی که شناخته شده نیستند یا فراموش شده و یا به دلیل تصویرسازی نکردن مهم تلقی نمی شود در نتیجه، گروه هایی که در زندگی فرهنگی دارای پایگاه حاشیه ای هستند، از داشتن واژگانی برای تعریف یا بیان تجربه هایشان محرومند.
از سویی برخی نظریه پردازان گروه خاموش از غلظت انتقادهایی که در بخش قبلی از مردان صورت می گرفت، می کاهند. آنان عقیده دارند زنان همیشه سرکوب نمی شوند، بلکه اغلب تمایل کمتری به نشان دادن خود در زمینه های معین دارند.
در نظریه گروه خاموش رسانه ها به عنوان ابزار پرقدرت ایدئولوژی غالب معرفی می شوند و گفته می شود اگر چه بسیاری نه همه نهادهای فرهنگی ایدئولوژی غالب را حمایت می کنند، اما رسانه ها به طور ویژه ای در ارائه ایدئولوژی گروه های غالب به صورت بهنجار، شایسته و طبیعی توانایی دارند.

نویسنده در این مقاله درصدد تبیین ضرورت حضور فعال و مؤثر زنان در رسانه به ویژه در حوزه های تصمیم گیری و برنامه سازی است.
وی ابتدا به تعریف واژه رسانه و اهمیت رسانه ها در جهان تک قطبی امروز می پردازد و سپس خاطرنشان می کند تصاویر ارائه شده از زنان در رسانه ها، از دیرباز، تناسبی با روحیات، نیازها و مسائل واقعی آنان نداشته است. این امر در جهان غرب ملموس تر و شدیدتر است.
وی در ادامه راهکار اساسی برای زدودن مفاهیم تبعیض جنسی از محصولات رسانه ای و همچنین برنامه سازی بر اساس شخصیت و نیازهای واقعی زنان را حضور آنان در عرصه تصمیم سازی و سیاستگذاری های کلان رسانه می داند.
نویسنده برای نشان دادن ضعف حضور زنان در چنین عرصه هایی، اطلاعات و آمار مستندی از تعداد زنان شاغل در مطبوعات و رادیو و تلویزیون ایران به دست می دهد و سپس پیش زمینه های دستیابی به جایگاه مطلوب زن در رسانه را برمی شمارد.

در این مقاله به بررسی سیمای مدیران و هیئت تحریریه 12 نشریه پرشمارگان داخلی پرداخته شده و با انجام یک پژوهش میدانی، موانع ارتقای زنان و راه های رفع آنها را بررسی شده است.
نویسنده طی این تحقیق نشان می دهد تمام مدیران مسئول و سردبیران 12 نشریه مورد بررسی مرد هستند علاوه بر این 94درصد اعضای هیئت مدیره و 4/70درصد اعضای هیئت تحریریه ها را مردان تشکیل می دهند. بنابراین زنان سهم اندکی در مدیریت و تحریر روزنامه های پرشمارگان کشور دارند.
در نظرخواهی از مدیران ارشد روزنامه های یادشده درباره موانع ارتقای زنان به نقش های مدیریتی، سنت های حاکم بر جامعه به ویژه نگرش های مردان مهم ترین مانع اعلام شده و برای رفع آن راه حل هایی چون: افزایش خلاقیت و ابتکار عمل، انضباط و تلاش بیشتر، توانمندسازی و آگاه سازی بانوان، بالا بردن دانش آگاهی و هوشمندی بانوان، بالا بردن سطح تحصیلات، کسب و افزایش مهارت های فنی و حرفه ای و اعتمادبه نفس و خودباوری پیشنهاد شده است.

از انتشار اولین روزنامه در ایران حدود 170 سال می گذرد، اما نشریات تخصصی زنان تقریبا 95 سال است که در عرصه روزنامه نگاری کشور حضور پیدا کرده اند. این نشریات به رغم نزدیک یک قرن عمر پرفراز و نشیب خود و به رغم این که همواره در کوران حوادث و رویدادهای اجتماعی و سیاسی جامعه حضور داشته اند آن گونه که باید و شاید در ارتقای سطح دانش و اطلاعات زنان در زمینه های مختلف موفق نبوده اند و نتوانسته اند در بین بانوان تحصیل کرده و فرهیخته کشور از جایگاه لازم برخوردار شوند. از سوی دیگر شمارگان پایین این نشریات و عدم رویکرد جمعیت بزرگی از بانوان کشور به مطبوعات، در تثبیت نشدن جایگاه نشریات تخصصی آنان بی تاثیر نبوده است.
این مقاله که نتیجه پژوهش به روش تاریخی است روشن می کند نشریات زنان برای حضور فعال و مؤثر باید از طرح صرف مسائل سطحی و روبنایی بپرهیزند و با شناخت و طرح دقیق مسائل و مشکلات زنان و بیان اساسی ترین خواسته های آنان موانع و تنگناهای موجود را در این زمینه برطرف کنند.