نشریه علوم کاربردی سیب زمینی
سال چهارم شماره 1 (پیاپی 7، بهار و تابستان 1400)

بیماری شانکر ساقه و شوره سیاه علاوه بر کاهش کمیت و کیفیت محصول سیب زمینی، موجب کاهش ارزش بذری غده ها نیز می-شود. خاکزاد و غده زاد بودن قارچ عامل بیماری، اهمیت آن را دو چندان کرده است. خوشبختانه ضدعفونی غده بذری با ترکیبات مناسب، راهی عملی و اقتصادی در جهت مدیریت این بیماری می باشد. هدف از ارایه این نوشتار، معرفی تعدادی از قارچ کش ها و ترکیبات بیولوژیک موثر است تا کشاورزان بتوانند بدون اجبار به استفاده از ترکیبات خاص، با توجه به امکانات موجود، وضعیت آلودگی غده ها و برنامه مدیریتی خود، ترکیب مناسب برای ضدعفونی غده بذری را انتخاب نمایند. نتایج تحقیقات چندین ساله نگارنده به وضوح نشان داد که کلیه ترکیبات زیر در کنترل بیماری مذکور موثر هستند. لازم به ذکر است که میزان تاثیر این ترکیبات، کاملا متفاوت بوده و براساس درصد کنترل بیماری به ترتیب از موثرترین تا کم اثرترین در گروه های یک، دو و سه قرار می گیرند: گروه یک: ایپرودیون+ کاربندازیم WP 52/5% (2‰)، تیابندازول WP 60% (2‰)، تیوفانات متیل WP 70% (‰2/5)، کاربوکسین تیرام FL 40% (‰ 2/5)، کاربوکسین تیرام WP 75% (‰ 2/5). گروه دو: پنسی کورون WP 25% (‰ 1/5)، فلودیوکسونیل FS 2.5% (‰4)، تریانوم پی (‰5)، کمپانیون (‰4). گروه سه: مانکوزب WP 80% (‰ 2/5)، کاربندازیم WP 50-60% (‰ 2/5)، تریکومیکس اچ وی (‰5)، بیونوترینت (‰4).

یکی از راه های افزایش عملکرد محصولات کشاورزی، بررسی و مقایسه وضعیت عوامل تولید و از جمله حاصلخیزی خاک در مزارع خوب و ضعیف و اصلاح عوامل تولید در مزارع ضعیف برای نزدیک کردن آنها به سطح مزارع خوب می باشد.تحقیق حاضر با هدف شناخت وضعیت مزارع تحت کشت سیب زمینی از دیدگاه حاصلخیزی و تغذیه گیاه در 60 مزرعه استان خراسان رضوی و در سه شهرستان فریمان، تربت حیدریه و قوچان که محل کشت عمده این محصول هستند، انجام شد.میانگین عملکرد غده در مزارع مورد بررسی 37/6 تن در هکتار بود. شوری خاک در41 درصد از مزارع بیش از 4 دسی زیمنس بر متر بود. تمامی 60 مزرعه مورد مطالعه از لحاظ کربن آلی و نیتروژن کل، فقیر بودند. خاک 54 درصد از مزارع دچار فقر فسفر و 18 درصد از آن ها دچار کمبود پتاسیم بودند. بیش بود فسفر در خاک 25 درصد از مزارع و بیش بود پتاسیم در خاک 56 درصد از مزارع به چشم می خورد. خاک 98 درصد از مزارع، دچار فقر آهن قابل استفاده برای گیاه بود. 64 و 58 درصد از مزارع نیز به ترتیب  از لحاظ روی و منگنز قابل استفاده برای گیاه فقیر بودند. بر اساس نتایج تجزیه نمونه های برگی، مقدار نیتروژن برگ در 34 درصد از مزارع در دامنه کمبود قرار داشت. مقدار فسفر برگ در 17 درصد از مزارع و پتاسیم برگ در تمام مزارع در محدوده کمبود بود. از لحاظ غلظت روی و مس در گیاه به ترتیب 90 و 2 درصد آن ها دچار کمبود بودند.

سیب زمینی به شرایط فیزیکی خاک حساس می باشد. تراکم خاک، عملکرد سیب زمینی را کاهش می دهد و اثر منفی بر کیفیت سیب -زمینی می گذارد. امروزه به دلیل استفاده زیاد از ماشین های متعدد و سنگین در تولید سیب زمینی، تراکم خاک تشدید شده است. سیب-زمینی گیاهی حساس به تراکم خاک می باشد که عملکرد آن تحت تاثیر تراکم عمقی و لایه شخم محدود می شود. سست کردن مکانیکی لایه متراکم خاک با وسایلی همچون زیرشکن به نظر می رسد روشی مناسب برای افزایش طول ریشه و بهبود توانایی گیاه برای دریافت رطوبت از لایه های زیرین خاک باشد. برای محصولی مانند سیب زمینی که به تنش رطوبتی حساس است، این عامل مهمی است. در مطالعه ای اثر دو روش خاک ورزی شامل : 1- خاک ورزی مرسوم (شخم با گاواهن برگرداندار به عمق 25-20 سانتی متر + دیسک+ لولر) و 2- زیرشکن به عمق 40-35 سانتی متر + گاوآهن برگرداندار به عمق 25-20 سانتی متر + دیسک+ لولر) و سه دور آبیاری شامل 3، 6 و 9 روز یکبار آبیاری بعد از گلدهی در سیستم آبیاری بارانی بر عملکرد سیب زمینی بررسی شد. نتایج نشان داد که زیرشکنی به-طور جزیی باعث کاهش مقاومت خاک در لایه های پایین تر از عمق 25 سانتی متر می شود. زیرشکنی تاثیری در بهبود عملکرد سیب زمینی نداشت. آبیاری با فاصله 3 روز نسبت به آبیاری 6 و 9 روز یکبار، عملکرد سیب زمینی را افزایش داد. می توان نتیجه گرفت که در محصولات آبی همچون سیب زمینی که آب مورد نیاز در فواصل کم در اختیار گیاه قرار می گیرد نیازی به خاک ورزی در عمق بیش از لایه سطحی 25-20 سانتی متر نیست.

زراعت زمستانه سیب زمینی در استان خوزستان با شرایط نامساعد آب و هوایی به ویژه از اواسط حجیم شدن غده با تنش حرارتی بالا مواجه است. تنش گرما در خوزستان نه تنها سبب کاهش عملکرد کل سیب زمینی، بلکه سبب افزایش درصد عملکرد غیر قابل فروش در منطقه شده است. یکی از روش های کاهش خسارت تنش درجه حرارت بالا مصرف محرک های رشد گیاهی از جمله اسید هیومیک، اسیدآمینه های کمپلکس شده با عناصر غذایی Zn، K و Ca می باشد. این پژوهش در راستای بررسی اثرات هفت محرک رشد بر دو رقم سانته و اوتاوا در سال زراعی 99-1398 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی بهبهان اجرا گردید. محرک های رشد شامل: اسید هیومیک، اسید آمینه آزاد، اسید آمینه-عنصر غذایی (Zn، K، Ca و K-Ca)، مصرف توام محرک های رشد و شاهد بود. نتایج نشان داد که در هر دو رقم، محرک های رشد گیاهی (به جز اسید آمینه) باعث افزایش عملکرد کل و قابل فروش غده نسبت به شاهد شدند. در هر دو رقم، بیشترین عملکرد کل و قابل فروش در مصرف توام محرک های رشد بود. در رقم سانته، افزایش عملکرد غده در مصرف توام محرک های رشد نسبت به سایر محرک های رشد بیشتر بود. در هر دو رقم، محرک های رشد گیاهی باعث کاهش درصد عملکرد غیرقابل فروش شدند، ولی این کاهش در رقم سانته بطور قابل ملاحظه ای بیشتر بود.

در این مطالعه، کارایی تولید سیب زمینی در 20 استان در طول سال های زراعی 94-1393 تا 97-1396 محاسبه و براساس آن، میزان افت محصول به دلیل عدم کارایی تعیین شد. طبق نتایج به دست آمده به جز استان های کرمانشاه، لرستان، تهران و خراسان رضوی، سایر استان ها حداقل در یکی از سال های مورد مطالعه از عملکرد مطلوب و کارا فاصله داشتند. به منظور تعیین این شکاف، میانگین شاخص کارایی در چهار سال مورد مطالعه محاسبه و براساس آن، استان ها رتبه بندی شدند. بر این اساس، چهار استان پیش گفته با کارایی یک بیش ترین کارایی و در نتیجه بهترین رتبه و هم زمان استان های جنوب کرمان (منطقه)، آذربایجان شرقی، کرمان و خراسان شمالی کم ترین شاخص کارایی را داشتند. براساس نتایج این پژوهش، افزایش عملکرد مورد انتظار بر حسب کیلوگرم در هکتار با 6002 کیلوگرم مربوط به استان کرمان بوده و با لحاظ سطح زیر کشت استانی سیب زمینی نیز بیش ترین افزایش تولید با 45,575 تن به جنوب استان کرمان مربوط می شود. در کل میزان بیشینه افزایش تولید مورد انتظار با حذف شکاف کارایی در میان استان های کشور، 314,444 تن است که با در نظر گرفتن تولید 5,237,333 تنی در سال زراعی 98-1397، حدود 6 درصد تولید فعلی می شود که سهم گروه های استانی با کارایی بالا، متوسط و پایین به ترتیب 0/12، 3/09 و 2/80 درصد است. رتبه بندی استان های مورد مطالعه از نظر میزان افزایش مورد انتظار در تولید ملی نشان می دهد که پیگیری برنامه ارتقای کارایی در چارچوب فناوری های موجود در استان های مرکزی، آذربایجان غربی و خراسان رضوی کم ترین بازدهی را داشته و لازم است در این استان ها بر ابزارهای دیگری برای افزایش تولید از قبیل بهبود فناوری تاکید شود و در مقابل، منطقه جنوب کرمان و استان آذربایجان شرقی بیشترین منافع را از اجرای برنامه کاهش شکاف کارایی کسب می کنند. مطالعه ضریب همبستگی میان افزایش عملکرد و تولید استانی نیز بیانگر ارتباط معنی دار در سطح پنج درصد بود.

یکی از بیماری های مهم و اقتصادی سیب زمینی که سبب کاهش کمی و کیفی محصول می شود، بیماری سرارغوانی می باشد. نشانه های این بیماری شامل پژمردگی همراه با رنگ ارغوانی، ریزبرگی، زردی و لوله ای شدن برگ ها، تورم جوانه های جانبی و تشکیل غده های هوایی است که در مزارع سیب زمینی مناطق آلوده، در ارقام مختلف کم و بیش در طی فصل رشد سیب زمینی مشاهده می شود. علت وقوع نشانه-های آلودگی در مناطق مختلف را عمدتا به عوامل فیتوپلاسمایی نسبت داده اند. فیتو پلاسماها، بیمارگرهای گیاهی از شاخه مولیکوت ها، بدون دیواره سلولی و مجتمع در آوندهای آبکش هستند که در محیط های مصنوعی غیرقابل کشت می باشند و توسط حشرات از بافت های آلوده گیاهی انتقال می یابند. عوامل فیتوپلاسمایی در بسیاری از گونه های گیاهی، از جمله سیب زمینی بیماریزا و دارای خسارت اقتصادی می باشد. نتایج بررسی بوته های آلوده سیب زمینی در مناطق مختلف دنیا و کشور که واجد نشانه های ذکر شده بودند، نشان داد که علاوه بر فیتوپلاسماها، قارچ رایزوکتونیا و ویروس برگ قاشقی سیب زمینی عوامل ایجاد بیماری سرارغوانی می باشند. علایم تشکیل غده هوایی و ارغوانی شدن برگ های انتهایی بوته سیب زمینی در ارقام مختلف با شدت های متفاوتی دیده می شود. رعایت قوانین قرنطینه ای جهت عدم جابجایی عوامل بیماریزا توسط اندام های تکثیری، و نیز رعایت نکات بهداشت زراعی مانند استفاده از غده های گواهی شده، استفاده از آفت کش های مناسب در مزرعه جهت حذف حشرات ناقل بیماری و استفاده از غده های عاری از آلودگی (غده هایی با جوانه های مویی و ضعیف) جهت کاشت در زمین های عاری از آلودگی مهمترین راهکارها در کنترل این بیماری می باشند.

در جهت بررسی تاثیر مواد سوپرجاذب رطوبتی و کود زیستی میکوریزا بر میزان مصرف آب و عملکرد سیب زمینی آزمایشی به مدت دو سال در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی همدان انجام شد. در این آزمایش استفاده از ماده سوپر جاذب رطوبتی به مقدار 80 کیلو در هکتار، بذرمال کردن غده ها با کود زیستی میکوریزا و مصرف توام ماده سوپرجاذب و کود زیستی میکوریزا با مقدار آب آبیاری در سه سطح 100 ، 75 و 50 درصد نیاز آبی سیب زمینی با عدم مصرف سوپرجاذب و قارچ میکوریزا به عنوان شاهد مورد مقایسه قرار گرفتند. عملکرد کل و کارآیی مصرف آب تعیین گردید. نتایج نشان داد که در شرایط آبیاری نرمال استفاده از سوپرجاذب و کود زیستی میکوریزا اثر قابل توجهی بر عملکرد کل نداشت اما در شرایط کم آبی و بویژه با کم آبیاری شدید اثر چشمگیری در قدرت رشد و افزایش عملکرد داشت. ضمن اینکه در شرایط کم آبی و مصرف توام سوپرجاذب و کود زیستی میکوریزا اثر بیشتری بر رشد و عملکرد و کارآیی مصرف آب در مقایسه با کاربرد جداگانه آن ها ایجاد شد. از نظر اقتصادی هرچند مصرف سوپرجاذب و میکوریز حدود سه میلیون تومان هزینه به کشاورز وارد میکند، اما در شرایط کم آبیاری و تنش به طور متوسط سبب افزایش 5 تا 6 تن غده سیب زمینی (18 درصدی عملکرد) در هکتار می شود که به خوبی این هزینه را جبران می نماید. ضمن اینکه با کاهش 50 درصدی در میزان مصرف آب، عملا حدود 2000 متر مکعب در هکتار نیز در مصرف آب صرفه جویی می گردد.