نامه الهیات
سال یازدهم شماره 42 (بهار 1397)

از جمله حقوق فطری و طبیعی انسان می توان به حق تنهایی یا حق استفاده از زندگی فردی اشاره کرد. این حق تحت هیچ شرایطی قابل خدشه نیست و انسان حتی با پذیرش زندگی در اجتماع حاضر نیست از جنبه های زندگی فردی دست بردارد. حرمت زندگی شخصی در دین اسلام بسیار مورد تاکید و توجه بوده و تحت عناوین مشخص، نظیر منع تجسس مورد حمایت قرار گرفته است. حریم خصوصی با آنکه در ایران با توجه به زمینه اسلام و فرهنگ غنی ایرانی مورد پذیرش و احترام می باشد، ولی قانونگذار تحت این عنوان حقوق و وظایفی را به رسمیت نشناخته است و از این جهت در این خصوص، مطلبی در ترمینولوژی حقوق وجود ندارد؛ البته این حق به صورت غیر صریح در قالب سایر حقوق و تکالیف مورد توجه قرار گرفته است. ولی از آنجا که حریم خصوصی به طور جداگانه مورد حمایت و قانونگذاری متمرکز واقع نشده، قانونگذاری در این راستا، با کاستی ها و نقصان هایی همراه است. در این مقاله سعی شده با ارایه تعاریف صاحب نظران و حقوقدانان از این مفهوم حقوقی، تعریفی متناسب با فرهنگ و نظام حقوقی ایران ارایه و مبانی نظری، قانونی و فقهی حریم خصوصی بیان شود.

وجاهت ذکر شده در قرآن کریم از نوع وجاهت حقیقی است نه از نوع اعتباری و ظاهری که با قدرت و امکانات مادی فراهم می شود. وجیه کسی است که خدا به او روی کرده و او هم به خدا روی نموده است و توجه او در بین دو توجه و رویکرد خداوند قرار دارد. این رویارویی و توجه با وجه، که معنای نخست آن صورت و چهره است بیان گردیده، چون صورت اولین چیزی است که با هر کسی روبرو می شود و اشرف هر چیز است. وجاهت حقیقی در نزد خداوند متعال حاصل می شود و در دنیا و آخرت صاحب خود را محفوظ و سربلند می دارد زیرا خداوند حکیم ولی بندگان موجه خود می شود و از آن ها در برابر تهمت جاهلان به دفاع می پردازد و تبریه شان می کند.

استفاده از علامت وقف معانقه در آیه ای از  قرآن کریم، نشانگر وجود دو وجه قابل قبول از وقف و ابتدا در آن آیه است. در صورتی که بر نشانه ی اول وقف شود، عبارت بین دو نشانه، ابتدای جمله ی دوم خواهد بود؛ اما در صورتی که بر نشانه ی دوم وقف شود، عبارت بین دو نشانه، متعلق به جمله ی اول خواهد بود. این دو وجه از وقف و ابتدا، دو معنای متفاوت را به شنونده القاء می کند که این تفاوت در معنا، نشان دهنده ی اختلاف نظر معربان و مفسران در اعراب و تفسیر این آیات است. در این مقاله سعی شده تا ضمن بررسی تفسیری و تحلیل دو وجه وقف و ابتدا در تعدادی از مواضع مشهور وقف های معانقه، نشان داده شود که انتخاب هر یک از وجوه چه تاثیری بر تفسیر آن آیه دارد؛ سپس بر اساس نظر مفسران شیعه وجه ارجح معرفی شده و حاصل آن است که امکان حذف علایم وقف معانقه و استفاده از علایم دیگر وجود دارد.

بحارالانوار دایره المعارف حدیثی بی نظیری در طول چهارده قرن بوده و همواره مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است. در اعتماد نسبت به روایات این کتاب برخی راه افراط را در پیش گرفته و تمام روایات آن را قطعی الصدور می دانند. برخی تفریط را گزیده و کلا با دیده تردید به آن نگریسته اند. گروه سوم روایات این کتاب را از این حیث که روایت هستند مورد تایید؛ و قابل بررسی می دانند و راه گروه اول و دوم را خطا دانسته اند. یکی از موارد در بررسی صحت روایات، منابع است. در کتاب بحار الانوار از منابع متعددی استفاده شده و با توجه به عظمت و گستردگی مطالب، مدخل های فراوان نیز چشمگیر است. اینکه مجلسی چه ملاک هایی را برای استفاده از منابع در نظر گرفته است موضوعی قابل تامل و حایز اهمیت می باشد. این پژوهش زمینه های کلی درج روایات را مشخص می کند و خواننده  را از سرگردانی و بی اعتمادی نسبت به این کتاب، که برخی درصدد  آن بوده اند، می رهاند. تقسیم بندی منابع و معرفی نویسندگان آنها، و نقد مطالبی که مجلسی در مقدمه اول و دوم در این زمینه آورده است، در بررسی این جامع روایی هدف دیگر این پژوهش می باشد. یافته های پژوهش نشان می دهند که مجلسی به عنوان فردی ثقه و مورد اطمینان برای همه دانشمندان به صحت و اعتبار مصادر مورد استفاده در بحار شهادت داده است به این ترتیب که: اولا به جهت امکانات فراوانی که در اختیار داشته، از بهترین و معتبرترین نسخه های موجود استفاده  کرده است. ثانیا از کتب و تالیفات معتبر شیعی در بحار آورده است. ثالثا پس از گردآوری به نقد و بررسی آنها پرداخته و اگر حدیثی مورد تایید وی نبوده در قسمت «بیان» به تبیین موارد اشکال پرداخته است.

نفقه عبارتست از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن که زوج مکلف است همه آنها را متناسب با وضعیت خانوادگی و اجتماعی زن فراهم کرده و در اختیار وی قرار دهد. ادله مختلفی بر وجوب و وجود چنین حقی دلالت می کند که از آن جمله می توان به آیاتی از  قرآن کریم  و روایات متعدد در این زمینه و همینطور اجماع علمای شیعه استناد جست؛ این حق دارای شرایطی است که تمکین زن از مهمترین آنهاست. از سوی دیگر، حق اشتغال نیز یکی از حقوق بنیادین انسانها می باشد. کار و اشتغال مولد از عناصر اصلی توسعه و عناصر تعیین کننده هویت انسان است. استفاده از حق اشتغال غالبا به تمکین که آن را شرط وجوب نفقه دانسته اند آسیب زده و مانع انجام کامل آن به عنوان یک تعهد می گردد و همین مساله این ذهنیت را ایجاد کرده که میان اشتغال زنان و حق نفقه تعارضاتی وجود دارد. مقاله پیش رو ضمن بیان صورت های مختلف تعارض از طریق تبیین ملاک وضع نفقه، تبیین ماهیت نفقه، تبیین مفهوم تمکین و حل این تعارض پرداخته و به این نتیجه رسیده است که قایل شدن به سقوط قهری نفقه یا عدم سقوط قهری نفقه مبتنی بر ملاک نفقه و سببی است که برای آن می شناسیم و اگر ملاک و سبب نفقه را تمکین بدانیم مبتنی بر مفهومی است که از تمکین ارایه می شود.

سید حیدر آملی و ملامحسن فیض کاشانی دو تن از مشاهیر امامیه هستند که آرایی عرفانی را در خصوص مفهوم ولایت ارایه نمودند. نظرات ایشان از این دیدگاه که هر یک متاثر از اندیشه های ابن عربی بوده اند، در این خصوص شباهت هایی با یکدیگر دارد. آملی و فیض قایل به تسری مقام ولایت حق تعالی به انسان کامل (ولی) بوده و برای اولیاء مراتبی را برشمرده اند که شامل مطلق و مقید و یا عام و خاص است. با توجه به خاستگاه های شیعی ایشان، ایمه اطهار (ع) مصادیق اتم ولایت در مقام انسانی به شمار می روند و حسب این مقام، از سوی خداوند بر تمامی مخلوقات تصرف دارند. همچنین، خاتم ولایت نزد آنان، امام دوازدهم شیعیان است که تجلی حقیقت محمدیست. البته تفاوت میان تفاسیر آملی و فیض از مقام ولایت آن است که گرایش های فقهی- کلامی در شخصیت فیض، سبب گردیده تا مطالب او استناداتی بیشتر از آیات و روایات داشته و منطق کلامی آن قویتر باشد.