نامه الهیات
سال یازدهم شماره 44 (پاییز 1397)

گستره اجبار یا اختیار آدمیان در برابر قدرت و اراده خداوند، یکی از مباحث مناقشه آمیز میان اندیشمندان مسلمان بوده است. فرقه های چون: معتزله، زیدیه، اسماعیلیه، امامیه، ماتریدیه، اشاعره و جبریه خالص، به ترتیب از بیشترین تا کمترین حوزه اختیار را برای انسان قایل بوده اند. مشرب های کلامی اسلامی با استناد به استدلالهای عقلی و نقلی، در پی اثبات جبر مطلق، اختیار محض، آمیزه ای از هر دو، و یا قاعده «امر بین الامرین» بوده اند. مشرب های عرفانی نیز با اتکا بر موازین نقلی و شهودی به مسیله جبر و اختیار پرداخته اند. عارفان غالبا جبرگرا هستند و دیدگاه معدودی از آنها متمایل به اختیار و یا امر بین الامرین است. البته عارفان جبرگرا تصریح می کنند که انسان، مطلقا مجبور نیست، بلکه بعضی افعال او برآمده از نوعی اختیار است. عرفای اخیر، اختیار انسان را به اضطرار، و او را مختار مجبور یا مجبور به اختیار می دانند. این پژوهش برآن است با بررسی دیدگاه عارفان و متکلمین، علت تفاوت دیدگاه های آنان را در خصوص جبر و اختیار تبیین نماید.

آیات قرآن کریم بیانگر این است که تمام هستی اعم از آسمانها، زمین و موجودات عاقل و غیر عاقل در مقابل عظمت و بزرگی خدا سجده می کنند. خضوع و تسلیم بی قید و شرط عالم هستی در برابر اراده ی حق و قوانین آفرینش سجده ی تکوینی آنهاست که همه ی موجودات و حتی سایه های آنها را در بر می گیرد. در برخی آیات، خداوند سجده را به فرشتگان و بسیاری از انسانها نسبت داده و این خود دلالت می کند که منظور از این سجده، نوع دیگری است که از آن به «سجده تشریعی» تعبیر می شود. البته هر دو نوع سجده به معنای مطلق خضوع و خشوع می باشد اما مصادیق آن با یکدیگر تفاوت دارد. این مقاله با استفاده از آیات قرآن و تفاسیر به تبیین سجده ی عمومی موجودات می پردازد.

اولین شرط در سیر الی الله و باب ورود به هدایت الهی« شرح صدر» است. «شرح صدر» به عنوان موهبتی الهی حکایت از گستردگی روح و وسعت و ظرفیت نفس انسان در طلب کمال دارد و از رسیدن به توانمندی روحی و معنوی او خبر می دهد. زمانی که استعداد پذیرش نور ایمان با بر طرف شدن موانع و رفع گرفتگی ها به فعلیت برسد و ظرفیت وجودی انسان برای پذیرش حق آماده و سینه گشاده گردد، «شرح صدر» رخ داده است. «تدبر در قرآن»، «ذکر»، «تسبیح» و«دعا» از عوامل تقویت شرح صدر و «هدایت الهی»، «آراسته شدن به نور عقل و کمال»، «دل کندن از مادیات دنیا» و «عفو و گذشت» از ثمرات شکوفایی این ملکه زیبای نفسانی در وجود انسان است.

با توجه به اینکه یک جوان در طول زندگی خود به دنبال الگوهای رفتاری می گردد و بر آن است که بهترین سبک زندگی را برای خود برگزیند، یافتن بهترین روش جهت این انتخاب بسیار اهمیت دارد. البته مشکلی که پیش روی جوان و گزینش او برای سبک زندگی خودنمایی می کند، این است که بسیاری از سبک الگوهای رفتاری غربی می باشند و این برای جوان امروزی که تنوع طلب است، می تواند چالش های زیادی را در مسیر زندگی ایجاد کند. با بررسی سبک زندگی ای که اسلام ارایه می نماید و روش هایی که مناسب طبع یک انسان سالم ارایه می کند، می توان جوان را از چالش های مختلف رهانید و با توجه به برنامه ریزی های متنوع و دقیق، او را به سمت و سویی هدایت ساخت که آرامش جسم و روح را برایش به ارمغان آورده و دنیا و آخرت وی را تضمین نماید.

جوانی دوره ای حساس در عمر هر انسان است که می تواند تاثیری عمیق بر سرنوشت او داشته باشد و افق آینده وی را روشن و تیره سازد. شخصیت وجودی یک انسان در دوره جوانی شکل می گیرد و آینده او هم بر همین اساس رقم می خورد. در هر عصری جوانان بیشتر مورد توجه اند و در شکل گیری موضوعات مختلف در جوامع نقش موثری ایفا می کنند. جوان در نظام اجتماعی همچون جریان خون در رگ های بدن است که اگر از حرکت باز ایستد همه چیز متاثر خواهد شد. جوان سرشار از استعداد است که اگر این استعداد تربیت و تقویت شود، مانند بذری که  اگر در خاک خوب کاشته شود، محصول خواهد داد و اگر به حال خود رها شود مانند تخمی که در زمین شوره زار افتاده باشد، از بین می رود و محصول نمی دهد. هدف اصلی این پژوهش ضرورت توجه به بحران های حاضر و تاثیر آنها در هویت جوان می باشد. راه برون رفت از بحران اقبال به دین است. زیرا دین بر شکوفاسازی و مزیت‏بخشی و ارجحیت گذاری هویت فطری، معنوی و اخلاقی اصرار ورزیده است. جوان در سایه دین به افزایش مقبولیت اجتماعی و رعایت اخلاقیات ملزم می گردد و برای او با اعتماد به نفس مسیر توسعه ی انسانی و توسعه علمی هموارتر می گردد.

در بررسی ریشه های لغات معمولا به این نتیجه می رسیم که در ابتدا لغات برای موجودات و اشیاء مادی، محسوس و ملموس به کار رفته و سپس با عنایت به ریشه آن، در صفات و امور عقلانی وغیر محسوس که با معانی اصلی و ریشه آن ارتباط محکمی دارد، به کار می رود. به جهت اهمیت اعتقادی و کاربردی مفهوم «اسوه»، به معنای مقتدی و رهبر، در این نوشتار بر آنیم در خصوص لغت «اسوه» که یکی از مقامات و جایگاه رفیع پیامبر (ص)، انبیاء:، ایمه معصومین:، ولی فقیه، شهدا، صدیقین و صالحین می باشد، در منابع لغت و تفاسیر تحقیق و بررسی نماییم. در این پژوهش، با آیات و روایات مربوط به لغت «اسوه» آشنا گردیده و از نظرات لغویون و مفسرین آگاهی یافته و به معنی اسوه، اشراف خواهیم یافت. همچنین در اینجا در پی یافتن معنای اولیه و ریشه مادی «اسوه» و تطور و گسترش این معنی در معانی غیر محسوس و عقلانی آن و نیز مصادیق اسوه در گذر تاریخ هستیم.

دوران جوانی از نگاه قرآن کریم دارای ویژگی هایی منحصر به فرد است که بی توجهی به آن، موجب آسیب های فراوان و گاه جبران ناپذیر در زندگی آینده انسان می شود. غرض از این پژوهش، شناخت روش قرآن در مواجهه با دوران جوانی و آسیب های آن می باشد. این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی به این موضوع می پردازد. لذا تقویت باورهای اعتقادی و همچنین کنترل و نظارت رفتارهای او از جمله مسایلی است که مورد توجه جدی در قرآن می باشد. برای پیشگیری از آسیب های این دوره حساس، قرآن با مقاوم سازی جوان از طریق فراهم آوردن قدرت مواجهه با مسایل از طریق تقویت باورها (ایمان) از یک سو، و نیز دعوت به تقوی از سوی دیگر، نقش بی بدیل خانواده را مورد توجه قرار داده است. ضرورت کنترل های درونی و بیرونی، انتخاب همنشین خوب، به همراه مراقبت های دوران رشد، خوف و خشیت از خدا، رویکردی از قرآن است که در این مقاله به آن پرداخته می شود.

در شکل گیری هویت جوان، عناصر پیدا و پنهان بسیاری موثر هستند، اما تاثیر گروه های مرجع بر روند هویت سازی جوانان و جامعه پذیری آنان چندان شفاف نیست. موضوعی که تاکنون از منظر آسیب شناسی اجتماعی مورد بررسی قرار نگرفته است و این پرسش که گروه های مرجع به عنوان یک عامل اجتماعی چه تاثیری بر هویت جوان دارد، همچنان نیازمند پاسخ گویی است. با توجه به علل درونی و بیرونی تاثیرگذار در تکوین هویت جوان، نقش گروه های مرجع در جامعه پذیری  جوان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. غرض از این پژوهش، شناخت آسیب های اجتماعی ناشی از تاثیر گروه های مرجع بر جوانان و مصونیت بخشی به آنان می باشد. این مقاله با رویکرد درون دینی و در مراجعه به آراء، استنادی و در تحلیل محتوا، توصیفی- تحلیلی است. مهم ترین راهکارهای پیشنهادی در مواجهه با آسیب های اجتماعی (مریدپروری، بحران هویت) ناشی از فقدان الگوهای مناسب، را می توان به  تحقیق و شناسایی جامع و همه جانبه از مساله، کنترل اجتماعی، ایجاد خودباوری، افزایش توان تفکر و تعقل در میان جوانان، ارایه الگوهای دارای اعتبار و جذابیت (الگوهای عملی)، توجه به تغییر و تحول عنصر زمان و مکان، بهره گیری از شیوه های علمی و روش های معقول و مشروع تبلیغات رسانه ای دانست.