پژوهشنامه ادبیات تعلیمی
پیاپی 51 (پاییز 1400)

ادبیات تعلیمی در سبک عراقی به یکی از آموزه ‏های اصلی تبدیل می‏شود و شایسته است تا اندیشه‏ های تعلیمی شاعران این سبک با نگاهی دقیق‏ تر مطالعه شود. در شرح و بیان این موضوع، پرسش تحقیق درباره چگونگی جایگاه آموزه‏ های تعلیمی در نزد شاعران این سبک است. از آنجا که با این رویکرد به اندیشه تعلیمی گیسودراز پرداخته نشده است، نویسندگان در این پژوهش با روش تحلیل موضوعی و با استناد به منابع دست اول می‏کوشند تا آموزه‏ های گیسودراز در حوزه‏ های مختلف را ارایه دهند؛ اعتراض به ناملایمات هستی، تعلیم مهرورزی و جایگاه محبت در آموزش انسان و تعلیم کتاب و کتابخوانی از آن جمله است. این موارد با زبانی ساده و روان به پیروی از سعدی بیان شده است. درواقع آموزش و تعلیم از مضامین تاثیرگذار در دیوان اشعار او به شمار می‏آید.

امام رضا (ع) تجسم زیباترین و والاترین نمودهای اخلاقی است. با بررسی اشعار ایشان پی‏می‏بریم شعر آن حضرت با حکم و مفاهیم تعلیمی و اخلاقی گره خورده است. در این میان، سعدی شیرازی که بوستان و گلستان او، آینه تمام‏نمای ادبیات تعلیمی در گستره شعر کهن پارسی است، مضامین اخلاقی تعلیمی بسیاری را در اشعار خود جای داده است. نکته تامل‏برانگیز در مقایسه اشعار تعلیمی امام رضا (ع) با مضامین تعلیمی در سروده‏های سعدی، شباهت‏های بسیار میان این اشعار است؛ به ‏گونه ‏ای‏ که گویی سعدی پس از چند قرن، پیام‏های اخلاقی آن حضرت را دوباره با الفاظی دیگر تکرار کرده است. نگارنده در این پژوهش می‏کوشد تا با استفاده از نظریه بینامتنیت، ضمن برجسته ‏کردن مضامین تربیتی و اخلاقی در اشعار امام رضا (ع)، به شباهت‏ها و اشتراکات اشعار تعلیمی سعدی با سروده‏های رضوی بپردازد و آن را در گذرگاه ادبیات تعلیمی بررسی و تحلیل کند. پژوهش برپایه روش تحلیلی  توصیفی و براساس مکتب امریکایی در ادبیات تطبیقی است. همچنین در میان آثار سعدی، تمرکز بیشتر بر دو اثر گلستان و بوستان است که بار تعلیمی دارد. فرایند بینامتنی در این پژوهش بیانگر آن است که بیشترین شکل بینامتنی اشعار سروده ‏های تعلیمی سعدی با اشعار تعلیمی رضوی، بینامتنیت امتصاص یا همان نفی متوازی است که سعدی در آن، معانی و مفاهیم اشعار آن امام (ع) را در موضوعات مختلف تعلیمی و اخلاقی، به ‏شیوه ‏های مختلف بیان کرده است.

یکی از سویه‏ های ارزنده و مهم آثار سعدی، نگرش اندیشمندانه وی به شخصیت انسان و چندوچون آن است. نگاه سعدی به انسان و چیستی شخصیت و نمودهای آن در قشرهای گوناگون اجتماع در دو کتاب گلستان و بوستان به ‏گونه ‏ای برجسته است که شایستگی نگرش و پژوهش دارد. سعدی مانند روان‏شناس و روانکاوی چیره، گاهی از زبان حاکم و گاهی از زبان درویش، کودک، زن، دزد، عالم و... سخن می‏گوید و به بازنمود گونه‏ های شخصیت در اجتماع می پردازد. ویلیام بن‏هم، پزشک و شخصیت ‏پژوه معاصر، به ‏شیوه خاصی شخصیت انسان‏ها را بررسی کرده‏ است. او با توجه‏ به باور مردم در تمدن‏ها و سرزمین‏های گوناگون به کارایی آسمان و صور فلکی بر زندگی انسان و نسبت دادن ویژگی‏های انسانی (مانند شجاعت، عشق، دانش و...) به آن‏ها، دیدگاه خاصی در واکاوی شخصیت انسان‏ها ارایه کرده‏ است. در این پژوهش برآنیم تا با شیوه خوانش برابرسنجی، آثار سعدی و ویلیام بن‏هم در گفتمان شخصیت، همگونی یا ناهمگونی اندیشه آن دو را بنمایانیم و به این پرسش پاسخ دهیم که «در جستار آثار سعدی با روش شخصیت ‏شناسی بن‏هم، همانندی و هم‏سویی برجسته کدام است؟». می‏توان گفت بسامد چشمگیر این پژوهش تطبیقی، در گونه سرشت ژوپیتری که به شاه حاکم می‏پردازد، در نوشته‏ های سعدی نمود یافته‏ است.

در این پژوهش هدف این است که وجوه اشتراک نظریات روانشناسان تربیتی با دیدگاه عطار درباره شیوه‏های تربیتی و آموزشی، جست‏وجو و بیان شود؛ زیرا هم روان‏شناسان تربیتی و هم اندیشمندان و عارفان مسلمان ازجمله عطار نیشابوری به موضوع رشد و تربیت انسان و چگونگی آن توجه داشته‏اند. عطار از بزرگ‏ترین عارفان قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری است. موفقیت او در تربیت انسان‏های مبتدی (مریدان)، ضرورت توجه به شیوه تربیتی و آموزشی وی را آشکار می‏کند. این تحقیق از نوع تحقیقات توصیفی تحلیلی است. شیوه جمع‏آوری اطلاعات کتابخانه‏ای و اسنادی است. بدین منظور، برای دستیابی و تحلیل نتایج، از رویکرد کیفی و راهبرد تحلیل محتوا، استفاده شده ‏است. جامعه آماری پژوهش شامل متن کامل کتاب‏های منطق‏الطیر، الهی‏نامه و مصیبت‏نامه عطار نیشابوری است. پرسش اصلی پژوهش این است که کدام یک از روش‏های تربیتی مطرح در روان‏شناسی تربیتی، در این آثار به کار برده شده و هرکدام از روش‏های به‏کاررفته، به دیدگاه کدام یک از روان‏شناسان تربیتی نزدیک است. یافته‏ها نشان داد که عطار چندین قرن پیش، روش‏هایی برای تربیت و آموزش متربیان به کار گرفته است که امروزه در قالب نظریات جدید روانشناسی ارایه می‏شود. مشترکات نظریه‏ای بسیاری میان شیوه‏های تربیتی عطار و دیدگاه‏های امروز روان‏شناسان تربیتی وجود دارد. این مشترکات بین عطار و روان‏شناسانی مانند راجرز، مازلو، ویلیام جیمز، جان دیویی، پیاژه، برونر، بندورا، لوریا، ویگوتسکی، اریکسون، جان لاک، اسکینر، ثورندایک، گانیه و روان‏شناسان گشتالتی بیش از دیگران است.

مبانی اعتقادی، ارزش‏ها، نظام باورها و شیوه ‏های حکومتی در هر جامعه، سبک زندگی معینی را تعیین می‏کند. درواقع هر جامعه برای شکل‏ گیری و رشد اجتماعی خود، نیازمند بهره ‏گیری از الگوهای متعدد رفتاری و کنشی در سطوح مختلف است. توجه به سبک زندگی به ‏اقتضای اسلامی ‏بودن جامعه ایرانی یکی از ضروریات است که در جامعه ایرانی به ‏آن توجه بسیاری شده است. بر این اساس، مثنوی مولوی که نقش مهمی در ادبیات تعلیمی و اخلاقی دارد در شکل‏ دادن به ‏نوعی از سبک زندگی متناسب با مقوله‏ های فرهنگی و خاص جامعه اسلامی ایرانی تاثیرگذار بوده است. بر همین مبنا، ساختار اصلی این مقاله با رویکرد تحلیل این موضوع با دو هدف عمده دنبال می‏شود: 1) علل و انگیزه‏ های کاربردی مضامین تعلیمی مولانا در مثنوی به چه شیوه ‏هایی بیان شده است؟ 2) گستردگی این مضامین در مثنوی در چه حدی بوده است؟ برای دستیابی به این دو مقصود، اشعار مولانا در شش دفتر مثنوی بررسی شد. بر همین اساس به بررسی و تحلیل مطالبی درباره علل و انگیزه ‏های کاربردی مضامین تعلیمی در مثنوی پرداخته شد که می‏تواند در سبک زندگی اسلامی موثر باشد. در این تحقیق که رویکردی توصیفی تحلیلی دارد، ضمن تبین علل و انگیزه‏ های کاربرد تعلیمی مولانا در مثنوی سعی شده است به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که «مولانا تا چه میزان از روش‏ها و شیوه ‏های تنبیه، تبشیر، انذار، تذکار، تمثیل و مانند آن بهره برده است؟». مهم‏ترین نتیجه آن شد که مولانا در مثنوی برای هدایت انسان‏ها به‏ سوی کمال انسانی، از روش تبشیر و تنبیه بیشتر بهره برده است.

ادب حماسی در تربیت اخلاقی جامعه، نقش مهمی بر عهده دارد و شاهنامه حکیم فردوسی، بزرگ ترین حماسه ملی ایران و جهان، در پرورش فضایل اخلاقی به ویژه در بین ایرانیان همواره نقش آفرین بوده است. یکی از این فضایل، خرد و خردورزی است. نمودهای فضیلت خردورزی در شاهنامه، ذیل دو عنوان تقسیم شده است: خرد فطری و غریزی؛ خرد اکتسابی. برای شرح و تبیین این دو خرد، از چارچوبی فلسفی و تیوریک استفاده شد که نظریه فضیلت اخلاقی ارسطو یا سه گانه دانش و عاطفه و اراده است؛ برای هرکدام از موارد سه گانه نیز شاهد و مثال از شاهنامه نقل شده است. نگارنده در این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی و روش کتابخانه ای به واکاوی فضیلت خرد و فرزانگی در شاهنامه براساس نظریه فضیلت ارسطو می پردازد. نتایج پژوهش بیانگر آن است که مفهوم خرد و خردورزی در هر دو حیطه بیان شده در شاهنامه به کار رفته است؛ بدین معنا که فردوسی در تعالیم اخلاقی و تعلیمی خود با آگاهی دادن، ایجاد انگیزه و نمود خرد و خردورزی، زمینه را در عمل برای ترویج و پرورش خردورزی، به مثابه کنشی اخلاقی، فراهم کرده است و کار او در این باره مبنایی فلسفی و تربیتی دارد.

برزونامه اثری حماسی است که شمس‏ الدین محمد کوسج در قرن هشتم هجری، آن را به تقلید از شاهنامه فردوسی و در ادامه آن سرود. این منظومه به سرگذشت برزو، پسر سهراب و شرح دلاوری‏ها و پهلوانی‏های وی می‏پردازد. در این پژوهش که به برزونامه اختصاص دارد کوشیده شده است تا با روش توصیفی تحلیلی و مطالعات کتابخانه ‏ای نشان داده شود که سراینده برزونامه، علاوه ‏بر تقلید شیوه و سبک فردوسی در حماسه‏ سرایی، از برخی ریزه ‏کاری‏های او تقلید کرده است؛ از آن جمله آوردن و نقل اندرز و پند در لابه ‏لای مطالب مختلف است. از مهم‏ترین یافته ‏های این پژوهش نیز می‏توان به تاثیرپذیری فراوان و توجه ‏برانگیز برزونامه از اندرزها و پندهای شاهنامه، به ‏ویژه بسامد بالای مضامینی مانند چگونگی رسم و آیین چرخ و اندرزهای مرتبط با آن اشاره کرد؛ اندرزهایی که خود تاحد بسیاری تحت تاثیر اندیشه‏ های کهن و اندرزهای متون پهلوی قرار دارد؛ البته گاهی تاثیر اندرزهای شاعران و نویسندگانی مانند نظامی و عنصرالمعالی کیکاوس نیز دیده می‏شود.