نشریه جامعه شناسی سیاسی انقلاب اسلامی
سال دوم شماره 1 (پیاپی 5، بهار 1400)

یکی از موضوعات اساسی و قابل بررسی در هر انقلابی، پس از چرایی و چگونگی وقوع آن، آینده و چشم انداز رو به پیش آن است. آینده پژوهی انقلاب، از موضوعات پر کاربرد به لحاظ نظری و عملی در باب انقلاب هاست. بنابراین سعی ما در این پژوهش این است که با رویکرد آینده پژوهی به این سوال پاسخ داده شود که آینده انقلاب اسلامی ایران در راستای تحقق تمدن نوین اسلامی چگونه است؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که انقلاب اسلامی به جهت برخورداری از ماهیت دینی، ظرفیت های تمدنی، بصیرت مردمی، وجود شخصیت های سیاسی مذهبی راهبر، گام های موثری در مسیر تمدن سازی نوین، متناسب با ساخت و بافت ذهنی و عینی اسلام و ایران برداشته و چشم انداز آینده ای آن را نیز هموار نموده است. سعی ما در این پژوهش این است که با رویکرد آینده پژوهی و با طرح چهار مسیله، یعنی؛ آینده های محتمل انقلاب اسلامی، چشم انداز انقلاب اسلامی، تمدن نوین انقلاب اسلامی و در نهایت، مولفه های تمدن ساز انقلاب اسلامی، به آینده پژوهی در باب انقلاب اسلامی ایران بپردازیم.

انقلاب اسلامی ایران مانند هر انقلاب دیگر از همان ابتدا در مسیر فرایند تثبیت، با خطرات و چالش های داخلی و خارجی مواجه بوده است. یکی از مهم ترین خطرات خارجی که در دهه اول پیروزی انقلاب می توانست تهدید اساسی در رسیدن به اهداف و آرمان هایش باشد وقوع جنگ تحمیلی در 31 شهریور سال 1359 بود. بنابراین به رغم آنکه این جنگ تهدید جدی برای انقلاب اسلامی بود به عمق بخشیدن و درونی کردن انقلاب کمک کرد. در نتیجه یک رابطه مثبتی میان جنگ و انقلاب اسلامی ایران به وجود آمد. لذا این مقاله با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی به بررسی تاثیر جنگ ایران و عراق در فرایند تثبیت و تداوم انقلاب اسلامی می پردازد. در واقع در این پژوهش سعی می شود نقش جنگ را در مسیر تداوم انقلاب مورد بررسی قرار دهد. سوالی که مطرح می شود این است که جنگ عراق علیه ایران در فرایند تثبیت انقلاب چه تاثیری داشته است؟ و در پاسخ به این سوال می توان گفت علی رغم تهاجم رژیم بعث عراق به خاک ایران که با هدف تضعیف انقلاب اسلامی و جلوگیری از نفوذ امواج آن به منطقه بود، جنگ تحمیلی با گسترش روحیه وحدت و همبستگی ملی، در جهت تثبیت انقلاب اسلامی عمل کرد.

رهبر معظم انقلاب در 22 بهمن 1397 از بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی رونمایی و از آن به عنوان سندی برای تمدن سازی اسلامی یاد کردند. یکی از مقدمات شکل گیری این تمدن اسلامی عبور از مرحله جامعه اسلامی است. مفهوم شناسی جامعه اسلامی و فهم مبانی نظری آن از دو جهت اهمیت دارد: اولا اینکه این مفهوم، یکی از وجوه تمایز و تشخص این جامعه با سایر جوامع است. ثانیا در مراحل پنج گانه رسیدن به تمدن اسلامی که از سوی آیت الله خامنه ای (مدظله العالی)  ترسیم شده، جامعه اسلامی به عنوان چهارمین موقف از مواقف تمدن سازی، از اهمیت بالایی برخوردار است. پرسش بنیادین پژوهش حاضر این است که مهم ترین مولفه های مبنایی تاثیر گذار بر تلقی آیت الله خامنه ای (مدظله العالی) از جامعه اسلامی کدام اند و نحوه ی این تاثیرگذاری چگونه است؟ برای فهم این تلقی خاص و نیز کشف جایگاه جامعه اسلامی در منظومه فکری ایشان، لازم است بنیادهای پیشینی جامعه اسلامی در نگاه معظم له فهم شود. فرضیه این نوشتار این است که مبانی پیشینی اندیشه ای آیت الله خامنه ای (مدظله العالی)، تاثیر تعیین کننده ای بر تلقی و نوع  نگاه ایشان به جامعه اسلامی دارد. یافته های مقاله که بر اساس رهیافت تفسیری و روش تحلیل کیفی به دست آمده؛ نشان می دهد که بنیادهای نظری «هستی شناسی اسلامی»، «معرفت شناسی اسلامی» و «انسان شناسی اسلامی»، تاثیر خاصی بر شاخص های جامعه اسلامی در نگرش آیت الله خامنه ای دارند.

مفهوم کارویژه استخراجی در واقع منابعی است که تمامی نظام های سیاسی حتی ساده ترین آن ها از محیط خود بر میگیرند. رایج ترین شکل استخراج منابع در کشورهای امروزی دریافت مالیات است. منظور از کارویژه توزیعی نیز تقسیم انواع مختلف پول، کالا، خدمات و فرصت ها توسط سازمان های دولتی در میان افراد و گروه های موجود در جامعه است. نگارنده در این تحقیق در پی آن است تا به بررسی تاثیر درآمد های نفتی بر کارویژه های استخراجی و توزیعی نظام سیاسی در دو کشور ایران و نروژ بپردازد، که هر کدام از میزان قابل توجهی از منابع طبیعی بهره مند می باشند. اما به نظر می رسد تاثیر درآمد ناشی از این منابع در این دو کشور کاملا متفاوت بوده است. در واقع سوال اصلی این است که درآمدهای نفتی چه تاثیری بر کارویژه های نظام سیاسی دو کشور فوق دارند. در این پژوهش با بهره گیری از روش تطبیقی در پی آنیم تا مشخصا این تاثیر را بر دو کار ویژه استخراجی و توزیعی نظام سیاسی بررسی نماییم. این طور به نظر می رسد که درآمدهای نفتی تحت تاثیر عواملی مانند درجه توسعه یافتگی، کیفیت نهادهای حکمرانی و نحوه مدیریت تاثیری دو گانه و متفاوت بر این کارویژه ها در ایران و نروژ بر جای گذاشته اند. در فرایند تحقیق تلاش می شود به سوالات دیگری نیز پاسخ داده شود از جمله این که؛ نظریه بلای منابع چیست؟ عملکرد متفاوت کشورهای صاحب منابع طبیعی در چه عواملی ریشه دارد؟ پیشینه نفتی دو کشور ایران و نروژ چه تفاوتی با هم دارند؟ سه نوع عمده از تحلیل مقایسه ای در علوم اجتماعی وجود دارد؛ مطالعات موردی کشورها در چارچوب مقایسه ای، مطالعات نظام مند تعداد معدودی از کشورها و مقایسه جهانی بر پایه تحلیل آماری. در این تحقیق رویکرد سوم مورد استفاده قرار گرفته است که در آن با دو رهیافت مواجهیم" مقایسه کشورهای نسبتا مشابه "و" مقایسه کشورهای نسبتا متفاوت".

هدف اصلی مقاله حاضر بررسی تاثیر عوامل محیطی-ایدیولوژیکی و قرایت دینی بر خوانش متفاوت از مفهوم حقوق زنان در اندیشه گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی و نواندیشان دینی پس از انقلاب اسلامی بر مبنای نظریه کوینتین اسکینر است. از همین رو سوالی که مطرح می شود عبارت است از اینکه «اختلاف آراء اندیشمندان فقه محور و نواندیشان دینی در خصوص جایگاه اجتماعی زنان از چه عاملی نشات گرفته است؟» نتایج حاصل از تحقیق که با روشی توصیفی-تحلیلی و آزمون نظریه با مورد بدست آمده است، نشان می دهد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، با ورود به عرصه عملی سیاست و بخصوص از دهه هفتاد، با مسایل جدید علمی، آراء سیاسی تازه و روش های نوین تفسیر متون دینی روبرو شدیم. یکی از جریانهایی که برای تفسیر متون دینی از روش های جدید استفاده کرد جریان نواندیشی دینی است. این جریان با اتخاذ روش هرمنوتیک، دین را به گونه ای تفسیر نمود که قابلیت پذیرش حقوق زنان، آنگونه که امروزه بیان می شود و متناسب با عصر کنونی است را داشته باشد، تا به زعم خود کرامت زنان متناسب با شرایط روز حفظ گردد و از بی عدالتی نسبت به آنها جلوگیری شود. همزمان با آنها، گفتمان فقاهتی، با تاکید بر روش فقهی و سنتی عالمان دینی، به حفظ جایگاه دین در حوزه مسایل اجتماعی جهت تامین سعادت ابدی انسان ها می اندیشید. آنها در همین راستا، فهم فقه محورانه از دین را ضروری می دانند. به باور این گفتمان، حقوق محوله به زنان در جوامع اسلامی، برخاسته از فطرت آنها است و تنها با استناد به چهارچوب احکام اسلامی-فقهی قابل فهم است.

شهر تبریز یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان آذربایجان شرقی است. این شهر، بزرگ ترین شهر منطقه شمال غرب ایران و مناطق آذری نشین بوده و مرکز اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می شود. جمعیت تبریز در سال 1390 خورشیدی بالغ بر 1٬494٬998 نفر بوده که این رقم با احتساب جمعیت ساکن در حومه شهر به حدود 1٬8 میلیون نفر می رسد. توریسم یکی از نیازهای اساسی جوامع انسانی در عصر حاضر و یکی از محرکه های اصلی اقتصاد جهانی محسوب می شود. انعطاف پذیری و چشم انداز روشن و رشد سریع این صنعت توجهی جدی و برخورداری علمی برای بهره گیری از پتانسیل های آن را می طلبد. آذربایجان شرقی به جهت موقعیت جغرافیایی برتر و قرار گرفتن در مسیر جاده  ابریشم عامل پیوند دنیای غرب به شرق بوده است و از نظر موقعیت جغرافیایی و قرار داشتن در منطقه  مرزی کشور، از مزیت های مکانی وارتباطی ویژه ای نیز بهره مند است؛ آن چنان که مرکز آن شهر تبریز را دروازه  مشرق زمین خوانده اند. در ایران، تبریز به شهر اولین ها مشهور است؛ زیرا اولین مدرسه، اولین شهرداری، اولین چاپخانه، اولین شورای شهر و بسیاری از اولین ها در تبریز برپا شده است. قدمت زیاد تاریخ و تمدن در استان ما باعث شده است که آثار بدیعی از همه  دوره های تاریخی در آن دیده شود. تبریز به همراه بسیاری از شهرهای استان مانند مراغه، مرند، شبستر، میانه، و... آثار تاریخی، فرهنگی و مذهبی بی بدیلی در قلمرو ملی و جهان فراهم آورده است تا آن جا که بیش از 1400 اثر تاریخی استان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و از این نظر رتبه  دوم را در کشور داراست.