تاریخنامه اسلام
سال سوم شماره 2 (پیاپی 6، پاییز و زمستان 1400)

شناخت تاریخ و اسلوب رفتاری و روش نظری و عملی ایمه معصوم (ع) یکی از مهم ترین مسیولیت های دینی - فرهنگی مسلمانان به ویژه شیعیان در هر دوره ای از تاریخ است؛ زیرا تنها با تاسی به منش و رفتار ایشان و نقش پذیری جامعه انسانی در ابعاد زمینه های متفاوت فردی و اجتماعی از روش زندگی ایشان است که می توان مسیر سعادت و خوشبختی را ترسیم بخشید. علاوه بر آن تاسی به سیره ایمه هدی (ع) در تمام زمینه ها برای تداوم مکتب اسلام و تکمیل معارف آن و نیز در تمامی صحنه های رویاروی حق و باطل، امری لازم و ضروری است و می تواند راه گشای بسیاری از مسایل و معضلات جامعه اسلامی باشد؛ در نتیجه نیاز است بیش از پیش ادوار زندگانی و سیره معصومان علیهم السلام را به عنوان الگوی روشی و راهبردی مورد توجه قرار داد. بدین منظور پژوهش حاضر در نظر دارد با روش توصیفی تحلیلی شرایط فرهنگی سیاسی دوران امام سجاد علیه السلام و روش مواجهه ایشان با این شرایط را مورد توجه قرار دهد.

منابع تاریخی حکایت از آن دارد که بیعت رضوان به دنبال جریان صلح حدیبیه و در حاشیه ی آن مطرح شده و از وقایع مهم تاریخ اسلام است و دو آیه قرآن در مورد این رخداد نازل شده است. تحلیل مورخان اهل سنت و شیعه و چگونگی برخورد آن ها با این گزارش ها با توجه به آیات مربوط به این جریان،  متفاوت است. مورخان اهل سنت، بدنبال اثبات عدالت همه صحابه با استناد به آیه 18 سوره فتح هستند. اهمیت این پیمان و استفاده هایی که از این جریان در کتب تاریخی و تفسیری شده و اختلاف نظر هایی که در این زمینه وجود دارد، ضرورت انجام این پژوهش را روشن می سازد. نوشتار حاضر با استفاده از منابع تاریخی و تفسیری و با نگاهی تطبیقی تلاش دارد به این سوال پاسخگو گوید که چگونه می توان تعارض ظاهری بین آیه مذکور و برخی از گزارش های تاریخی را حل کرد؟ نتایج حاصل از پزوهش حاضر حاکی از ان است که حضور صحابه در بیعت رضوان دلیلی بر عدالت صحابه نیست.

مساله دعوت و جزییات مرتبط با آن در منابع متقدم ثبت شده است و با وجود تفاوت های الفاظ، در بیان اصل ماجرا و کیفیت آن مشابهت های بسیار وجود دارد. نکته حایز اهمیت در بیان و تبیین این ماجرا، تصریح به خلافت امام علی(ع) است. حذف و اضافاتی در منابع متقدم و متاخر و در آثار و تحلیل های مستشرقان دیده می شود که با توجه به انگیزه های سیاسی و یا اعتقادی صورت گرفته است. در تحقیق حاضر با تمرکز بر گزارش های موجود در آثار تاریخ نگاران متقدم مانند ابن هشام (م218)، ابن سعد(م230)، طبری(م310) و ابن اثیر(م630) و ابن کثیر(م774) تصویری از ماجرای مرحله دوم دعوت، مشهور به «انذار العشیره» ارایه می شود تا با مقایسه آثار تحریفگر متقدمین و متاخرین، نقص در روایتگری تاریخی و عدم حفظ امانت مشهود و مشخص شود. بر اساس دستاورد تحقیق حاضر در دو منبع تاریخ طبری، و الکامل فی التاریخ ابن اثیر، پیامبر(ص) در پایان دعوت از خویشان خود، امام علی(ع) را با تعبیر « ان هذا اخی و وصیی و خلیفتی» خلیفه پس از خویش اعلام کرد، این در حالی است که طبری در تفسیرش و ابن کثیر در کتاب تاریخی و تفسیرش با تعبیر« ان یکون اخی و کذاو کذا» این حقیقت تاریخی تحریف کرده اند. در چاپ اول کتاب حیات محمد(ص) نگاشته محمد حسین هیکل، تعبیر خلیفتی آورده شده اما در چاپ دوم حذف شده است و به طور قطع، تغییر نقل قول ها و حذف نکته مهم تاریخی به سبب تمایلات فرقه ای و مذهبی از ارزش کار علمی فرومی کاهد.

پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این سوال است که؛ وضعیت شیعیان در زمان امام حسن عسکری چگونه بود؟  با اشاره به زندگی امام حسن عسکری (ع)، فعالیتهای علمی، سیاسی، اجتماعی آن حضرت و اقدامات حاکمان و خلفای عباسی هم عصر ایشان، امام در راه تقویت ارتباط شیعه با امام مهدی (عج) و زمینه سازی برای پزیرش امام غایب و معرفی و شناخت ایشان برای شیعیان خاص و رسیدگی امام حسن عسکری (ع) به وضعیت مالی برخی از شیعیان مطرح گردیده است. نیز مظلومیت های شیعیان مانند بازرسی منازل و ایجاد فضای رعب و وحشت و پراکندگی شیعیان در زمان امام عسکری بیان شده است. نیز به قیامها و شورشهای این دوره از سوی علویان یا غیر شیعیان، مانند قیام علی بن زید بن حسین، قیام احمد بن محمد و تبعات آن این قیامها پرداخته شده است.