مجله امنیت بین الملل
پیاپی 38 (خرداد 1401)

دیپلماسی دفاعی مفهومی گسترده‌تر از دیپلماسی نظامی است زیرا اهداف و وظایف دیپلماسی نظامی را در برمی‌گیرد و آنها را به موضوعات مربوط به اعتمادسازی، جلوگیری از بحران‌ها و حل منازعات، گفتگوی دفاعی، توسعه همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه (در سازمان‌های بین‌المللی) همچنین استفاده از نیروهای مسلح در ماموریت‌ها و عملیات بین‌المللی تعمیم می‌دهد؛ بنابراین، درک معاصر از مفهوم دیپلماسی دفاعی با معانی متعدد و فعالیت‌های بین‌المللی مرتبط، مبتنی‌بر گفتگو و همکاری که توسط وزارتخانه‌های دفاع اجرا می‌شود، مشخص می‌شود. هدف اصلی آن شکل‌دهی و اجرای سیاست امنیتی دولتی و ایجاد روابط و همکاری‌های پایدار و بلندمدت است که شفافیت در زمینه دفاعی، تقویت اعتماد و دستیابی به اهداف مشترک را تقویت کند. یکی از مهم‌ترین ابزارهای دیپلماسی دفاعی حفظ گفتگو با شرکا به‌عنوان ابزار ارتباطی و اقدام اعتمادساز است. دیپلماسی دفاعی تا جایی‌که «همه‌کسانی که در دفاع نقش دارند به‌عنوان سفیران صلح و امنیت در سرتاسر جهان نقشی ایفا می‌کنند»، اهداف سیاست خارجی و امنیتی خاصی را تامین می‌کند. اولا، به‌عنوان یک فرآیند تعامل استراتژیک جهانی و منطقه‌ای، روابط همکاری را با دشمنان قبلی یا بالقوه را تقویت و حفظ می‌کند؛ بنابراین، با جلوگیری از شرایط ایجاد تعارض و ایجاد اعتماد، پیشگیری از تعارض را تسهیل می‌کند. فرض بر این است که دیپلماسی دفاعی و همکاری نظامی ازنظر سیاسی نماد پایداری همکاری گسترده‌تر، ایجاد شفافیت در روابط دفاعی، ایجاد و تقویت ادراک از منافع مشترک، تغییر طرز فکر شرکا، حمایت از اصلاحات دفاعی بوده و باعث ایجاد همکاری در سایر زمینه‌ها می‌شود.

اگرچه دیپلماسی دفاعی باید در پیوند و هم‌راستا با سایر دیپلماسی‌ها و ذیل سیاست خارجی یک کشور باشد، اما ماهیت آن باعث می‌شود تا کارشناسانی متفاوت از دیپلمات‌های شناخته‌شده در وزارتخانه‌های خارجه داشته باشد. تحقق دیپلماسی دفاعی و موفقیت آن، نیازمند بسترهای متعدد و متنوعی است. یکی از این بسترها، میزان جذابیت کشور اعمال‌کننده دیپلماسی دفاعی در کشور هدف است. این جذابیت مشخصا نتیجه نهایی اعمال قدرت نرم بازیگر نخست در قالب دیپلماسی عمومی بر کشور هدف است. هرقدر این جذابیت بیشتر و البته هم‌راستا با نیازهای راهبردی یکدیگر باشد، امکان همکاری‌های علمی در حوزه تسلیحات، خرید و فروش تسلیحات، پیمان‌های دفاعی، ایجاد پایگاه‌های نظامی، مانورهای نظامی مشترک و... بیشتر خواهد شد. قدرت نرم و دیپلماسی عمومی، تسهیل‌گر دیپلماسی دفاعی خواهند بود و موانع فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را در کشور هدف برای توسعه همکاری‌های دفاعی رفع خواهند کرد. براساس آنچه گفته شد، می‌توان موارد زیر را جمع‌بندی کرد:v   تصویر ساخته‌شده از بازیگر «الف» برای «ب»، می‌تواند در تسهیل دیپلماسی دفاعی «الف» با «ب» اثر جدی داشته باشد؛
اگر جذابیت «الف» برای «ب» با نیاز راهبردی «ب» به «الف» هم‌راستا باشد، دیپلماسی دفاعی «الف» با «ب»، با موانع کمتری روبه‌رو خواهد بود.

با نگاهی به نظم و نظام منطقه‌ای، ظرفیت‌های بومی و ارزش‌های مشترک و همچنین تحولات منطقه‌ای، منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا از بسترها و زمینه‌های مناسبی همچون نقاط مشترک همکاری و حضور تعیین‌کننده نیروهای نظامی و امنیتی در حوزه تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی، در جهت گسترش دیپلماسی دفاعی و امنیتی میان کشورها برخوردار است ولی درعین‌حال با موانعی همچون: 1. امنیتی بودن روابط میان کشورهای منطقه و تعارضات فی‌مابین؛ 2. ابهام در جایگاه دیپلماسی دفاعی و امنیتی در فرهنگ استراتژیک کشورهای منطقه؛ 3. ابهام در جایگاه تهدیدات نوظهور در دیپلماسی دفاعی و امنیتی؛ 4. دخالت، حضور و نفوذ بازیگران خارجی در حوزه دفاعی و امنیتی کشورهای منطقه؛ 5. ضعف ساختاری، نهادی و کمبود دیپلمات‌های متخصص در حوزه دیپلماسی دفاعی و امنیتی؛ 6. رویکردهای متعارض و سطح قدرت نظامی و امنیتی؛ 7. حضور و بازیگری مخرب رژیم صهیونیستی در این زمینه روبه‌روست.
به‌نظر می‌رسد کشورهای منطقه با تمرکز بیشتر بر این حوزه می‌توانند بسیاری از چالش‌های پیش رو را کاهش و به‌سمت ایجاد یک منطقه باثبات حرکت کنند. جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یکی از کشورهای مهم منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا می‌بایست در این زمینه نقش‌آفرینی بیشتری داشته باشد. دراین راستا، دستگاه‌های مرتبط با حوزه دیپلماسی دفاعی و امنیتی می‌بایست با کاهش چالش‌های داخلی در روند گسترش این نوع دیپلماسی در تقویت همکاری‌های مشترک میان نیروهای مسلح و امنیتی با وزارت امور خارجه جهت هماهنگی بیش‌ازپیش در حوزه دیپلماسی دفاعی و امنیتی و همچنین تقویت ساختارها و نیروی انسانی مرتبط با دیپلماسی دفاعی و امنیتی در نهادهای مرتبط اقدام کنند.

دیپلماسی دفاعی عربستان پس از ولیعهدی محمد بن سلمان، هر دو وجه عمل‌گرا با ماهیت محافظه‌کارانه و ماهیت تجدیدنظرطلبانه را در برمی‌گیرد. به عبارتی، عربستان ازیک‌سو، به دنبال آن است که با کاربرد دیپلماسی دفاعی عمل‌گرایانه، وضع موجود میان خود و شرکای منطقه‌ای خود (برای مثال اعضای شورای همکاری خلیج  ‌فارس) را به شکل همزیستی مسالمت‌آمیز همچنان حفظ کند، و ازسوی دیگر، به‌دنبال آن است که با کاربرد دیپلماسی عمل‌گرایانه متحول‌کننده، یکپارچگی منطقه‌ای را به‌ویژه به لحاظ امنیتی، نظامی و دفاعی فراهم نماید.
برای این وجه از دیپلماسی دفاعی عربستان چند مثال وجود دارد: 1. عربستان ایتلاف عربی نظامی علیه یمن را ایجاد کرد؛ 2. به‌دنبال ایجاد نیروی نظامی عربی مشترک، موسوم به ناتوی عربی بود؛ 3. تلاش برای ایجاد رژیمی در دریای سرخ و شاخ آفریقا برای همکاری اقتصادی و زیست‌محیطی و امنیتی، جهت مواجهه با چالش‌هایی در زمینه امنیتی نظیر دزدان دریایی، قاچاق و تجارت انسان و چالش‌های زیست‌محیطی؛ 4. حضور در ایتلاف عبری عربی؛ 5. حضور در ایتلاف بین‌المللی امنیت دریانوردی. به‌ادعای بنی گنتس، وزیر دفاع رژیم صهیونیستی در ژوین 2022، «ایتلاف دفاع هوایی خاورمیانه» با مشارکت رژیم صهیونیستی در یک سال گذشته ایجادشده است.

ارتش و نیروهای مسلح چین به‌عنوان دومین نیروی بزرگ و قدرتمند نظامی جهان که به‌سرعت در حال نوسازی خود است، در سال‌های اخیر با توجه به جهت‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌های جدیدی که هییت حاکمه و رهبری چین یعنی شی جین پینگ در حوزه‌های سیاسی و نظامی برای نقش‌آفرینی بیشتر و فعالانه این کشور در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی اعلام کرده است، نقش‌آفرینی خود را در فعالیت‌های دیپلماتیک با هدف نشان دادن چین به‌عنوان یک قدرت قابل اعتنا و قابل اتکا برای تامین امنیت و صلح جهانی افزایش داده است. این مسیله بدین جهت صورت می‌گیرد که رقبای غربی آن تلاش دارند تا چهره‌ای تهاجمی از چین به‌نمایش بگذارند اما طرف چینی با اتخاذ سیاست معطوف به درگیر شدن نیروهای مسلح در دیپلماسی چین و تعامل این ارتش با دیگر ارتش‌های بزرگ جهان مانند آمریکا و روسیه و دیگر دستورکارهایی که در این گزارش به آنها اشاره شد از خود چهره‌ای مسیولیت‌پذیر نشان دهد. پیگیری دیپلماسی نظامی فراگیر بین‌المللی توسط چین در سطح ساختار و تعامل با دیگر قدرت‌های بزرگ، به سطح منطقه‌ای و محیط پیرامونی نیز سرایت کرده و نمونه آن را می‌توان در تعامل دفاعی و نظامی چین با کشورهای جنوب شرق آسیا مشاهده کرد.

امروزه دیپلماسی دفاعی از آن جهت مورد توجه کشورها واقع شده است که توسل به زور در مسیر تامین منافع از کارایی برخوردار نیست و دولت‌ها تلاش می‌کنند تا از نیروهای نظامی خود در چهارچوب دیپلماسی دفاعی با شاخصه‌هایی که پیش از این بحث شد، در تعامل دیپلماتیک با کشورها بهره ببرند. روسیه چون سایر بازیگران از کاربست دیپلماسی دفاعی بهره‌مند شده و آن را در مسیر آرمان سیاست خارجی خود باعنوان «قدرت بزرگ» رهنمون کرده است. اگرچه برخی از شاخص‌ها چون صدور تسلیحات به دلیل تحریم و بروز جنگ اوکراین از چشم‌انداز روشنی برخوردار نیست اما دیده می‌شود سایر شاخص‌ها همچنان دارای پویایی و تحرک می‌باشد و وضعیت روسیه در عرصه بین‌المللی از منظر بازیگران، ایستا ارزیابی می‌شود. تداوم همکاری هند و چین و سایر بازیگران آسیایی نشان از آن دارد که دیپلماسی دفاعی روسیه برسیاست خارجی این کشور و روابط خارجی آن با سایر کشور تاثیر مثبت داشته است و توانسته روابط موثری را ایجاد کند، به‌طوری‌که در زمان جنگ هم روابط دچار آسیب نشود. بنابراین، می‌توان استنباط کرد که روسیه به هدف خود از دیپلماسی دفاعی در زمان صلح که برجسته‌سازی و کاربست دیپلماسی و گفتگو در زمان جنگ است، نایل آمده است.

پیمان الماس و گستردگی مانور میلان، گواهی بر این مدعاست که نقش‌پذیری امنیتی و نظامی هند در جنوب آسیا ازسوی آمریکا از یک‌سو منافع اقتصادی و امنیتی بالایی برای این کشور به‌همراه خواهد داشت و ازسوی دیگر و باتوجه به بحران‌های زنده‌ای چون مناقشه کشمیر، درگیری مرزی با چین و چالش‌های متفاوت با کشورهای جنوب آسیا، می‌تواند میزبان بسیاری از تهدیدات امنیتی در آینده باشد. این تهدید، در حوزه صدور شبه‌نظامیان افراطی از غرب آسیا، افغانستان، و کشمیر به خاک این کشور بسیار پررنگ است. درصورت میزبانی هند از گروه‌های افراطی، هزینه‌های امنیتی این کشور افزایش خواهد یافت و به‌تبع آن اولویت این کشور از توسعه اقتصادی به‌سمت اولویت‌های نظامی و امنیتی تغییر خواهد کرد و هند را تبدیل به عرصه دیگری برای رقابت احتمالی چین و آمریکا و یا جنگ نیابتی هند و پاکستان خواهد کرد.
از منظر ایران، دیپلماسی دفاعی و امنیتی هند در منطقه از زاویه همکاری‌های نظامی این کشور با عربستان سعودی، امارات، رژیم صهیونیستی و آمریکا حایز اهمیت است. از یک‌سو، ایران می‌تواند با همکاری نظامی با هند و تقویت آن زمینه اعتمادزایی در زمینه ایتلاف‌های منطقه‌ای و دفاعی فراهم آورد و ازسوی‌دیگر، تکیه صرف به هند نیز می‌تواند کارت برنده‌ رایگانی در اختیار این کشور قرار دهد تا با کارت ایران امتیازات لازم از دیگر بازیگران را دریافت کند؛ بدون آنکه تغییری برای روندهای ایران ایجاد شود.

در دیپلماسی دفاعی، برخلاف دیپلماسی متعارف، کشورها از قدرت نظامی سخت به‌عنوان ابزار دیپلماتیک برای برقراری ارتباط با سایر کشورها و پیشبرد منافع استراتژیک خود استفاده می‌کند. به‌طور خاص، دیپلماسی دفاعی با تقویت روابط دوستانه مبتنی‌بر تفاهم و اعتماد متقابل، همکاری با کشورهایی که دارای منافع استراتژیک مشترک هستند را ممکن می‌سازد و از این طریق توانایی عملیاتی و بازدارندگی کشورهای همکار را افزایش می‌دهد.
دیپلماسی دفاعی پدیده‌ای نسبتا جدید در ادبیات دفاعی و نظامی ژاپن است و تنها پس از پایان جنگ سرد بود که ژاپن فعالیت‌ها و همکاری‌های بین‌المللی خود در زمینه صلح و امنیت را آغاز کرد.
ارتقا آژانس دفاع ژاپن به سطح وزارت دفاع در سال 2007، نقطه عطفی در دیپلماسی دفاعی ژاپن است و تنها پس‌ازاین تاریخ بود که این کشور به‌طورجدی درگیر فعالیت‌های مرتبط با دیپلماسی دفاعی گردید. ازاین‌منظر، ژاپن بازیگر نسبتا تازه‌واردی در زمینه همکاری امنیتی است و هنوز راه زیادی برای تکامل و بهبود در پیش دارد.
دیپلماسی دفاعی ژاپن در وهله نخست بر منطقه آسیا _ پاسیفیک و سپس سایر مناطق تمرکز دارد. در این دیپلماسی تحول‌گرا، ژاپن عمدتا به‌دنبال تقویت توانمندی‌های خود و شرکای همفکر با هدف ایجاد بازدارندگی در برابر تهدیدات رو به افزایش چین است.