فصلنامه علوم حدیث
سال بیست و هفتم شماره 1 (پیاپی 103، بهار 1401)

بحث تاویل یکی از مباحث مهم در جهان اسلام است. مسیله اصلی اینتحقیق بررسی تطبیقی روایات تاویلی اثناعشری و اسماعیلی ناظر به قرآن کریم درحوزه معارف توحیدی است. تا کنون  میراث اسماعیلی با روایات تاویلی اثناعشریدر مباحث اعتقادی به ویژه معارف توحیدی اشتراک زیادی دارند؛ برای نمونه: تاویلآیه نور، تاویل عرش و کرسی، تاویل اسمای حسنای خداوند. بررسی سندیروایات تاویلی مشترک نشان‏گر نقش فعال راویان متهم به غلو و راویان دارای گرایش فطحی و واقفی است. در نتیجه، به صورت موجبه جزییه تاثیرپذیری منابع حدیثی اثنا‏عشری و اسماعیلی در حوزه معارف توحیدی از جریان غلو و فرق انحرافی دوقرن نخست ثابت می‏شود. همچنین راویان مجهول در این اسناد به وفور یافتمی‏شوند که برخی از آنان گزارش شده‏اند. این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی به سامان رسیده است.

در نوع نگاه و رویکرد یک مفسر نباید از شرایط حاکم بر عصر مفسر غافل بود. رویکرد و نگرش تفسیر الصافی به روایات تفسیری متاثر و برآیند فضای حاکم بر عصری است که مفسر در آن می‏زیسته است. تاثیر فضای حاکم بر سده یازدهم هجری، نیز بر رویکرد فیض کاشانی در ارزیابی روایات قابل انکار نیست. در نگاهی کلی و با ملاحظه شرایط فرهنگی و تاریخی عصر فیض کاشانی، می‏توان تصدیق کرد که رویکرد حاکم بر این تفسیر، رویکرد نقلی بر پایه روایات اهل بیت: است. احادیثی نظیر«ان الله جعل ولایتنا اهل البیت قطب‏ القرآن و قطب‏ جمیع الکتب علیها...» و «نحن و الله الماذونون... نشفع لشیعتنا فلا یردنا ربنا» و «نحن الراسخون فی العلم و نحن نعلم تاویله» نمونه‏هایی است که فیض کاشانی برای تثبیت گفتمان و هویت شیعه در عصر خود از آن‏ها بهره گرفته است. بر همین اساس،او  در مواجهه با روایات به مبانی همچون عدم تعارض اقوال معصومان، استفاده ابزاری از عقل، دفاع از هویت شیعه و...اعتقاد دارد.این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی در مقام تبیین چرایی و چگونگی تاثیر تحولات و جریانات عصری بر روند و بهره‏گیری این مفسر در احادیث در تفسیر آیات قرآن است.

تغایر مفهومی کفر و شرک بحث‏های دامنه‏داری را در سده‏ های نخستین اسلام پدید آورد. یکی از فروعات آن، بحث تقدم کفر بر شرک است. چهار حدیث در مکتب اهل‏بیت: به صراحت این موضوع را بیان کرده ‏اند. پرسش اصلی در نوع تقدم کفر بر شرک و گونه کفر و شرک در این احادیث است. این پژوهش به روش نقلی - تحلیلی، با توجه به قواعد فقه‏الحدیث به پاسخ آن پرداخته است. پژوهش‏‏های حدیثی، چهار دیدگاه را به دست می‏دهد: 1. تقدم زمانی کفر بر شرک؛ 2. تقدم کفر معصیت بر شرک؛ 3. تقدم کفر عنادی بر شرک جهلی؛ 4. تقدم سببی کفر بر شرک. این پژوهش با تشکیل خانواده حدیث و استخراج فضای صدور حدیث و شواهد درون‏متنی و برون‏متنی به این نتیجه دست یافته است که نظریه تقدم کفر بر شرک از نوآوری‏های مکتب اهل‏ بیت: در رویارویی با اندیشه‏ های فرقه ‏های منحرف شیعی، مانند «بتریه» و «سلیمانیه» است. اهل بیت تقدم زمانی کفر را شاهدی بر تقدم رتبی آن گرفته و کفر محاربین را کفر جحودی دانستند که رتبه آن از شرک عبادی بالاتر است.

بازشناسی مصادر نخستین حدیثی، دارای فواید حدیثی، کتاب‏شناختی و تاریخی متعددی است. توجه مطابقت سند با طریق صاحبان فهارس به مصادر نخستین، تکرار سلسله سند منتهی به صاحب کتاب در منابع حدیثی و هم‏خوانی موضوع روایات با عنوان کتب، از قراین اخذ حدیث از مصادر مکتوب است. ابن ‏بابویه در کتاب الإمامه و التبصره من الحیره - که قدیمی‏ترین تک ‏نگاری موجود شیعه در موضوع امامت و غیبت است - مجموعا 87 حدیث نقل کرده که 23 حدیث را بلاواسطه از محمد بن یحیی دریافته است. محتمل‏ ترین منابع مورد استفاده ابن‏بابویه، کتاب‏های: النوادر محمد بن یحیی، الإمامه محمد بن احمد، الإمامه یونس‏ بن عبدالرحمن، الإمامه و وصایا الإیمه: محمد بن حسین بن ابی الخطاب است. این راویان نیز، به نوبه خود از کتاب‏هایی هم‏چون: التفسیر علی‏ بن اسباط، النوادر ابی‏ایوب الخزاز، المشیخه و یا النوادر جعفر بن بشیر، النوادر ابوحمزه الثمالی، کتاب محمد بن عبدالجبار، الإمامه و الوصیه علی‏ بن ریاب، النوادر و یا المشیخه‏ حسن‏ بن محبوب، الإمامه عبدالله‏ بن مسکان، الرد علی الواقفیه حسن‏ بن موسی الخشاب، البشارات، الملاحم و یا المثالب علی‏ بن مهزیار، الملاحم، المثالب و یا النوادر صفوان‏ بن یحیی، النوادر محمد بن سنان و الإمامه محمد بن عیسی‏ بن عبید استفاده نموده‏ اند.

نوشتار حاضر - که با روش تحلیلی - توصیفی و بهره‏گیری از ابزار کتابخانه‏ای به نگارش در آمده است - گستره بهره‏برداری از احادیث عرض را در تشخیص صدور، دلالت و جهت روایات می‏کاود و پس از آن امکان و ضرورت عرضه احادیث به قرآن را از دیدگاه قرآن تبیین می‏نماید. نتیجه آن شد که فرایند عرضه از تضمین صدور روایت از معصوم ناتوان است، ولی می‏تواند عدم صدور را تضمین نماید و یکی از راه‏های مهم در احراز قطعی جهت روایت و دریافت مراد اصلی گوینده آن باشد. الگوبرداری از روش معصومان: در عرضه حدیث بر کتاب الهی، سوق دهنده تعریف مفهومی به نام «حیطه‏های فرایند عرضه حدیث بر قرآن» است که محقق می‏تواند از این حیطه‏ها در فرایند عرضه حدیث بر قرآن کریم بهره گیرد. بنا بر استقرای پژوهش، این حیطه‏ها عبارت‏اند از: «کتابت مصحف کنونی»، «قرایت مصحف»، «شان و فضای نزول»، «زمان و ترتیب نزول»، «سباق آیه»، «سیاق آیه» و «دلالات قرآنی». سه حیطه آخر، پرکاربردترین حیطه‏ها برای فرایند عرضه بر قرآن هستند.

روایات زنان در دوران تکوین و تشریع فقه، روندی قهقرایی را پیموده است. این روند از نیمه قرن اول هجری با آزادی عمل زنان آغاز گردیده، ولی در طی قرون بعدی، به تدریج روند سخت‏گیرانه‏ای را برای حضور زنان پیموده است. حضور زنان در مسجد - که سمبل حرکت‏های اجتماعی عصر پیامبر9 بوده است و در طی سالیان اولیه رایج بود - در قرون بعدی منع گردید تا آنجا که فتاوای بسیاری در خانه‏نشینی زنان رایج شد و به عنوان روایت در جامعه فقهی قرون اولیه ا‏سلام در میان شیعه و سنی نشر گردید. سپس عالمان اخلاق و بزرگان اندیشه‏های احیای دینی آن‏ها را مبنای عمل متدینانه و اخلاق‏مدارانه جامعه قرار دادند تا آنجا که زنان را به طور کامل از جامعه حذف کردند و بنای خانه‏نشینی پایدار ایشان را پایه‏ریزی نمودند. در این مقاله روند شکل‏گیری این روایات را از احادیث موافق حضور زنان (روایات همدلانه) تا روایات مخالف حضور ایشان (روایات غیر همدلانه) بررسی سندی و متنی نموده‏ایم و تاثیر این روایات را در اندیشه عالمان مسلمان پی‏گیری نموده‏ایم.

حدیث «ولد الزنا لا یدخل الجنه» در برخی منابع روایی شیعه و اهل‏سنت نقل شده است. این حدیث در منابع شیعی به صورت مرسل نقل شده و در منابع اهل سنت به جهت قرارگیری افراد غیر موثق و ضعیف در سلسله راویان، ضعیف به ‏شمار رفته است. حدیث از جهت محتوا نیز دچار ضعف است. محتوای حدیث با برخی آیات قرآن کریم، مانند آیاتی که هر کس را مسول کارهای خود معرفی می‏کنند و آیاتی که عوامل ورود به بهشت و جهنم را بیان می‏کنند، ناساگار است. همچنین در مقابل این حدیث روایاتی با سند قوی‏تر وجود دارند که ولد الزنا را بی‏گناه معرفی می‏کنند. این حدیث به گونه‏ای ظلم نیز به شمار می‏رود و با حکم عقل به قبح ظلم نیز سازگاری ندارد. نقل حدیث در کتب موضوعات نیز نشانه‏ای بر ضعف آن است. با توجه به‏‏ این‏که توجیهات ارایه شده برای آن نیز استحکام و استناد لازم را برای حل مشکلات ندارند، باید گفت که در صدور آن از پیامبر اکرم 9 تردید جدی وجود خواهد داشت.

دعا در اصطلاح متون دینی، خواندن مقام ربوبی و طلب نیاز از اوست. حال اگر دعا از زبان امام معصوم7 باشد، زیبایی لفظ و معنا هر دو را داراست و بهره انسان را از دعا دوچندان می‏کند. از جمله این ادعیه، دعای شریف صباح است؛ دعایی که دعاکننده را با روش راز و نیاز با معبود آشنا نموده و وی را به معارف بشری هرچه نزدیک‏تر می‏نماید. دعای صباح در قالب الفاظی مزین به آرایه ‏هایی لفظی و معنوی است که از جمله آن توافق و تقابل است. این جستار سعی کرده به روش توصیفی - تحلیلی، دعای مذکور را از زاویه توافق و تقابل، مورد واکاوی قرار دهد. سوالی که تحقیق حاضر تلاش می‏کند به آن پاسخ دهد، این است: توافق و تقابل موجود در دعای صباح در چه معانی به کار رفته‏ است؟ و چگونه مقصود گوینده را با کیفیتی هر چه بیشتر روشن نموده ‏است؟ توافق و تقابل دعای صباح در معانی مختلفی همچون حمد و ثنای الهی، درود بر پیامبر9، طلب استغفار و مانند آن است. در این پژوهش، نخست، تعریفی اجمالی از توافق و تقابل آمده ‏است. آنگاه توافق و تقابل موجود، به قدر وسع مقاله تبیین گردیده‏ است. حاصل سخن، آن که تقارب بین حروف و کلمات و موسیقی آن و تناسب بین مصوت‏های کوتاه و بلند، و استفاده از آرایه معنوی توافق و تقابل، در خدمت معنای کلام و تاثیرگذاری هر چه بیشتر بر مخاطبان آن بوده‏ است.