نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 71 (زمستان 1399)

به‌رغم دیدگاه‌های مختلفی که در تاریخ معاصر درباره حکومت پهلوی اول وجود دارد، کمتر اختلاف‌نظری درباره ماهیت استبدادی و خودکامه این حکومت برآمده از کودتای سوم اسفند 1299 وجود دارد. این ویژگی سیاست در دوره پهلوی اول را برخی از مورخان و جامعه‌شناسان در قالب نظریه تبدیل «دولت مطلقه» به «نظام سطانی» در دوره پهلوی اول تیوریزه کرده‌اند. برخی هم این ویژگی‌ها را عنصر ذاتی پهلوی اول می‌دانند که در سال‌های اولیه پنهان مانده بود. در هر صورت، نقش امرای ارتش که تثبیت و تحکیم قدرت رضاشاه مرهون فعالیت آنها بود را نمی‌توان در تشدید خودکامگی و تباهی سیاسی پهلوی اول نادیده گرفت؛ امرایی که وجه اشتراک آنها عضویت در نیروی قزاق بود. در واقع ماهیت و روند تحولات حکومت پهلوی اول، متاثر از غلبه الیت نظامی و شکل‌گیری طبقه نظامی حامی پهلوی بود که در تعامل با دیگر طبقات بالای جامعه تحولات این دوران را رقم زدند. این پژوهش با انتخاب مطالعه در سطح خرد، به بررسی نقش محمدحسین آیرم در تاسیس، تثبیت، تحکیم و تشدید حکومت خودکامه پهلوی اول پرداخته است.

دودمان جهانبانی از خاندان‌های حکومتگر مهم عصر قاجار و پهلوی بودند که مناصب مهمی را در عرصه سیاسی و نظامی به‌دست آوردند. آنها از شاهزاگان قجری و از نوادگان فتحعلی شاه، پادشاه دوم قاجار، بودند. سپهبد امان‌الله (نصرت‌الله) جهانبانی از چهره‌های شاخص این خاندان است که به‌رغم این عقبه و ریشه، جزو گروهی از نظامیانی بود که در کودتای سوم اسفند 1299 به یاری رضاخان گمنام آمد و پس از آن هم برای تحکیم قدرت پهلوی ایفای نقش کرد. در این مقاله با اتکا به اسناد و کتاب‌های موجود، زندگی و عملکرد امان‌الله جهانبانی در حکومت پهلوی بررسی شده است.

سپهبد احمد امیراحمدی در یک خانواده نظامی و اصالتا قفقازی به دنیا آمد. او با پیوستن به نیروهای قزاق در نوجوانی زندگی نظامی خود را شروع کرد و جزو حلقه پنج نفر کودتای سوم اسفند 1299 بود. امیراحمدی پیش از آن هم در خدمت نیروی قزاق در سرکوب شورش‌ها و قیام‌های غرب کشور همکاری داشت. در این دوران که مقارن با جنگ اول بین‌الملل بود، نیروی قزاق در جهت تامین منافع روس و انگلیس اقدام می‌کرد. امیراحمدی در سال 1301 به فرماندهی لشکر غرب رسید و سه سال بعد به ریاست کل امنیه مملکتی (ژاندارمری) منصوب شد. او برای تحکیم قدرت رضاشاه به سرکوب عشایر و جنبش‌های مردمی در دو ایالت لرستان و آذربایجان پرداخت. امیراحمدی نیز مانند دیگر فرماندهان نظامی همراه رضاخان بعد از تثبیت قدرت پهلوی، مورد خشم و غضب رضاشاه قرار گرفت و سال‌های آخر پهلوی اول در انزوا بود.

نظامیان در به سلطنت رسیدن رضاشاه نقش اساسی داشتند و بازوهای او برای رسیدن به قدرت بودند. پس از کودتای سوم اسفند 1299، بیشتر افسرانی که رضاخان را در آن کودتا یاری کردند، به مناصب مهمی گماشته و مجری اوامر او در دوران وزارت جنگ، رییس‌الوزرایی و پادشاهی شدند. همچنین برخی افسرانی که مانند عبدالله امیرطهماسبی و محمود آیرم در کودتا نقش نداشتند، بعد از آن به مناصب مهمی دست یافتند. در این پژوهش با مطالعه موردی عملکرد سرلشکر محمود آیرم، به نقش او در عرصه سیاست ایران در سال‌های 1299 تا 1312، که به تحکیم قدرت رضاشاه انجامید، می‌پردازیم. آیرم در تحولات بعد از کودتا، از جمله پروژه جمهوریت، تاسیس حکومت پهلوی، برخورد با عشایر و حمایت از اقدامات رضاشاه در مناطق تحت فرماندهی خود ایفای نقش کرد. او از افسران ارشد قزاق بود که در مدارس نظامی روسیه تحصیل کرد و قبل از کودتا درجه میرپنجی (سرتیپی) داشت. وی در دی ماه 1300 با ارتقا به درجه امیرلشکری از سوی رضاخان به فرماندهی لشکر جنوب برگزیده شد، اما در سال 1307، رضاشاه در جریان خیزش عشایر جنوب وی را از فرماندهی لشکر جنوب برکنار و زندانی کرد.

نظامیان، از پایه های اصلی ظهور و ارکان قدرت حکومت پهلوی بودند. رضاشاه برای پیشبرد اهداف خود، ‌به‌طور ویژه از نظامیان بهره برد و مناصب و امتیازات بی شماری را هم به این گروه واگذار کرد. سپهبد مرتضی یزدان پناه (1351-1273)، دوست نزدیک رضاخان، از جمله این افراد بود که در راه تاسیس و تحکیم حکومت پهلوی اقدامات زیادی انجام داد. مقاله حاضر با تکیه بر اسناد و منابع کتابخانه ای به بررسی نقش یزدان پناه در برآمدن رضاخان و استقرار او بر تخت سلطنت پرداخته است. یزدان پناه از سربازان قزاق و همکار سابق رضاخان بود که از کودتای سوم اسفند تا اواسط دوره سلطنت رضاشاه در خدمت او بود. گرچه وی در مقطعی از چشم رضاشاه افتاد، اما تا آخر عمر پست های مهمی را در اختیار داشت. فرماندهی ‌لشکر مرکز، حکومت نظامی تهران، بازرس ارتش، فرماندهی امنیه، بازرس کل پیاده نظام، ژنرال آجودان رضاشاه، فرمانده دانشکده افسری، عضویت در شورای عالی قشون و رییس ستاد ارتش، از جمله مناصب او در دوران حکومت پهلوی است.

امرا و فرماندهان ارشد نظامی که اوامر رضاخان را به اجرا درمی‌آوردند، از مهمترین عوامل تاسیس و تثبیت حکومت پهلوی بودند. از این میان، یکی از افرادی که نقش پررنگی داشت، سر‌لشکر عبدالله امیرطهماسبی بود. این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و با شیوه‌ای توصیفی – تحلیلی به بررسی نقش امیرطهماسبی در مسیر قدرت‌افزایی رضاشاه پرداخته است. او گرچه در کودتای سوم اسفند 1299 حضور نداشت، اما پس از آن به خدمت رضاخان درآمد و به اجرای سیاست‌ها و اوامر او همت گماشت. در پرونده امیرطهماسبی اقداماتی چون سرکوب عشایر، حکومت بر منطقه آذربایجان، تلاش برای اجرای پروژه جمهوری خواهی، کمک به خلع قاجار و اقدامات مختلف در وزارت جنگ با هدف تاسیس و تثبیت حکومت پهلوی مشاهده می‌شود.