نشریه محیط شناسی راهبردی جمهوری اسلامی ایران
سال پنجم شماره 2 (پیاپی 15، تابستان 1400)

جمهوری اسلامی ایران عضو اصلی محیط امنیتی غرب آسیا و یکی از قطب های اصلی در نقشه مناسبات امنیتی این منطقه است. در دهه های گذشته رقابت بین بازیگران مهم غرب آسیا و پیوند رقابت آن ها به رقابت قدرت های جهانی، اغلب مناسبات و وضعیت های امنیتی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را در سطح منطقه تعیین کرده است. ازاین رو بررسی جایگاه منطقه در سیاست خارجی و راهبردهای قدرت های بزرگ در این منطقه اهمیت بسیار دارد. نوشتار حاضر با هدف ارایه درک روشن تر از راهبرد روسیه در تعامل با بازیگران منطقه، تلاش دارد به این سوال پاسخ دهد که «خاورمیانه چه جایگاهی در اسناد و راهبردهای کلان روسیه دارد». با تمرکز بر دو مورد از مهم ترین اسناد بالادستی این کشور؛ یعنی آیین نظامی روسیه و همچنین سند تدبیر سیاست خارجی روسیه، فرضیه نوشتار این است که «خاورمیانه جایگاه بالایی در اسناد و راهبردهای کلان روسیه ندارد و تا حدودی نیز تابع روابط روسیه و غرب در دیگر مناطق پیرامونی خود است». یافته پژوهش این است که «گسترش اقدامات، روابط و تعهدات غرب آسیایی روسیه، فرصت هایی را به شکل تاکتیکی برای نقش آفرینی ج.ا.ایران پدید می آورد اما این امر زیر تاثیر روابط روسیه با غرب و عمل گرایی روسی ممکن است تهدیداتی را متوجه امنیت ملی ایران کند». روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است.

منطقه غرب آسیا در نیم قرن اخیر شاهد تحولات متفاوتی بوده که این تحولات مبتنی بر نزاع میان دولت های منطقه ای و نقش آفرینی قدرت های فرامنطقه ای از طریق تعیین ژاندارم برای منطقه غرب آسیا بوده است؛ اما با توجه به نقش مهمی که ایران در تحولات صورت‏گرفته اخیر در منطقه غرب آسیا داشته، شاهد شکل گیری نظم جدید منطقه ای هستیم که در این نظم، یک قدرت منطقه ای؛ مانند ایران، از نظر میدانی قدرت بازگشت ثبات به سایر کشورهای درگیر با جنگ داخلی را داشته و توانسته تا حدودی امنیت را به منطقه غرب آسیا بازگرداند و همچنین از نظر دیپلماتیک به چنان قدرتی رسیده که می تواند سایر بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای مانند ترکیه و یا روسیه را با خود همراه کند. البته نباید از نظر دور داشت که هیچ کشوری در منطقه و حتی در جهان به اندازه ایران تحت فشار و ظلم قدرت های جهانی قرار نداشته است و محدودیت هایی که اربابان زر و زور جهان به ایران تحمیل کرده اند مطمینا با آگاهی از قدرت بالقوه ایران و تلاش برای محقق شدن آن در شکل مناسبات امنیتی سیاسی جدید در منطقه بوده است. بر این مبنا، پژوهش حاضر با روشی توصیفی و تحلیلی و مبتنی بر داده های کتابخانه ای، تلاش کرده است تا مفهوم سازی درست و قابل قبولی از تبیین جایگاه و نقش جمهوری اسلامی ایران در امنیت منطقه غرب آسیا ارایه دهد.

روندها و پیشران های تاثیرگذار بر روابط ایران و روسیه با تحولات متفاوت روبه‎رو شده است و بستر نوینی را برای همکاری های دو کشور مهیا نموده است. در دهه گذشته روسیه در عرصه های مختلفی با غرب به تقابل برخاست که بحران اوکراین، بحران کوزوو، بحران گرجستان (جدایی اوستیای جنوبی)، استقرار سپر موشکی آمریکا در چک، گسترش ناتو در شرق و... ازجمله این تقابل ها محسوب می شود. یکی از عرصه های مهم دیگر که تقابل جدی روسیه و غرب را به دنبال داشته، انرژی خزر است. خط لوله انتقال گاز خزر به اروپا از طریق روسیه، خط لوله باکو تفلیس جیهان و خط لوله ناباکو، مولفه هایی هستند که بر روابط روسیه و اروپا تاثیر به‏سزایی دارند. با توجه به رویکرد جدید غرب برای یافتن منبع انرژی جدید و خروج از وابستگی به انرژی خلیج فارس به نظر می رسد که منابع انرژی خزر نقش راهبردی را ایفا خواهند نمود. نفوذ آمریکا و غرب در کشورهای ساحلی دریای خزر موجب انشقاق بین استراتژی آنان با روسیه برای صدور انرژی شده است. در این بین همگرایی ایران و روسیه که اغلب مواضع مشابهی در قبال غرب اتخاذ کرده اند می تواند نتایج مثبت و اثرگذاری را به دنبال داشته باشد. لذا بر اساس آینده تحولات سیاسی - اقتصادی منطقه و بازار انرژی خزر، روندها و سناریوهای همگرایی آینده ایران و روسیه با استفاده از روش عدم قطعیت بحرانی، شناسایی و تبیین شده است.

به طورکلی منطقه غرب آسیا و خلیج فارس به علت وجود منابع عظیم انرژی و تنگه هرمز از مناطق مهم استراتژیک جهان است که همیشه از لحاظ امنیتی و اقتصادی دچار چالش های متعددی بوده است، طی سال های گذشته به‎خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی، جنگ های متعددی در این منطقه به وجود آمده، لذا در این مقاله سعی بر آن شده تا مسایل امنیتی و اقتصادی منطقه و خلیج فارس بر اساس الگوهای امنیتی مورد بررسی قرار گیرد، سوال مطرح‏شده این است که نقش آمریکا در تاثیرگذاری بر این الگوها چگونه است؟ و فرضیه ای هم که در این رابطه مطرح کرده ایم چنین است که کشورهای منطقه با برقراری امنیت دسته جمعی با استفاده از الگوهای موجود می توانند از تاثیر آمریکا جلوگیری کنند. در این پژوهش ضمن اشاره به پیمان های موجود در این حوزه که عموما تک بعدی و ناکارآمد هستند، می کوشیم  تا با ترسیم وضعیت امنیتی حاکم بر منطقه، الگویی مناسب برای ترتیبات امنیتی همه جانبه و فراگیر ارایه دهیم. در پایان به این نتیجه خواهیم رسید که خلیج فارس از دیرباز همیشه مورد توجه قدرت های بزرگ فرا منطقه ای بوده به طوری که همیشه از این منطقه به عنوان یک منبع درآمد مناسب استفاده کرده اند و تنها راه برقراری امنیت در این منطقه و جلوگیری از تاثیرگذاری آمریکا متوسل شدن به الگوی امنیت دسته جمعی است.

حضور در لایه های اجتماعی و نفوذ در افکار عمومی در محیط امنیتی پیرامون، یکی از مهم ترین راهبردهای کشورها به منظور گسترش و کیفی‎سازی حضور است که جنبه های رسمی آن در قالب دیپلماسی عمومی و جنبه های غیررسمی آن در قالب تعاملات و نفوذ فرهنگی در روابط ادبیات بین الملل مطرح می گردد. مقاله حاضر به دنبال این است که ضمن طرح موضوع کیفی‎سازی سطح حضور و نفوذ در لایه های اجتماعی- در مقابل رویکردهای سنتی مبتنی بر نفوذ امنیتی- رویکردهای دیگری را بیابد که موجب گسترش نفوذ و تاثیرگذاری عمومی در محیط امنیتی شود. این مسیله با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با روش بررسی اسنادی و همچنین روش تحلیل STEEP و با مطالعه موردی در قبال تحولات اخیر سوریه مورد بررسی قرار می گیرد. درنتیجه اتخاذ نگاهی نو به مسایل و مشکلات امنیتی، اقتصادی و فرهنگی منطقه به منظور گذار از حضور امنیتی- نظامی به حضور و نفوذ اجتماعی بایستی در دستور کار قرار گیرد. رویکردهای نرم در تثبیت نگاه و اقدامات ایران در سوریه به منظور حفظ و تعقیب منافع امنیت ملی ضروری است و در کنار آن نگاه آینده پژوهانه برای ایجاد همگرایی جامعه هدف با منافع امنیت ملی ایران توصیه می شود.