نشریه معارف اهل بیت (ع)
پیاپی 2 (تابستان 1401)

وقایع سیاسی اجتماعی در قرن های نخستین اسلام از منظر شیفتگان امامت و اهل بیت (ع) انعکاس دهنده مظالم و فجایع حاکمان زمان است. واکنش اعتراضی به این مظالم و فجایع طی سال ها به اشکال مختلف بروز پیدا کرده و گاهی نیز در فضای اختناق آمیز و تیره و تار زمان با سرودن قطعات و گونه های ادبی به دو شکل ابراز تولی و اظهار تبری پایه ریزی شده است. با این پیش فرض، ولایت نامه ها در بردارنده کامل ترین سروده هایی است که شاعران شیعه با اظهار ارادت به خاندان نبوت و امامت، میراث ادبی ماندگاری را در حفظ و انتقال معارف اهل بیت (ع)، معجزات، کرامات و فضایل ایمه (ع) ثبت کرده اند؛ به طوری که مهم ترین منبع مناقب خوانان و راویان دینی در بین مردم کوچه و بازار بوده است. این مقاله، با بررسی یکی از بهترین مصادیق «ولایت نامه»سرایی، به روش توصیفی تحلیلی می کوشد منظومه طریق النجات خیالی اصفهانی را معرفی، توصیف و تحلیل موضوعی کند؛ با نگاهی به ساختار موضوعی کتاب که بر حمد خدا، نعت پیامبر اسلام (ص) و مدح و ثنای چهارده معصوم (ع) استوار است، شاعر می کوشد با استناد به روایت های دینی، به خصوصیت های برجسته و جریان ساز شخصیت های دینی تاریخ تشیع اشاره کند. با این هدف مضامینی مثل وقایع مهم و اعجازهای خاص پیامبر (ص)، عظمت چشمگیر مقام حضرت علی (ع)، مظلوم واقع شدن امامان شیعه (ع)، واقعه عظیم کربلا، علم گسترده و اخلاق انسان دوستانه امامان، صبر و شکیبایی بر شداید و مصیبت های زندگی، از مهم ترین بخش های کتاب است که در این مقاله به ترتیب از نعت پیامبر (ص) تا حضرت قایم (عج) توصیف و تحلیل شده است. زبان شعری پرفخامت و تعابیر ناب شاعرانه که به تناسب هر بخش، ابیاتی از آن انتخاب شده، گواه است که شاعر با بلاغت کلام این منظومه غنی را جذاب تر و دل نشین تر کرده است.

حضرت فاطمه (ع) دختر پیامبر (ص)، همسر امام علی (ع) و یکی از شخصیت های مورد توجه جهان اسلام است که سیر زندگانی ایشان، در کتب حدیثی اهل سنت و شیعه انعکاس داشته است. این مقاله، روایات دال بر تاریخ زندگانی ایشان طی زمان پیامبر (ص) در صحاح سته و کتب اربعه را با رویکرد روایی تاریخی، پژوهش کرده و پس از تحلیل مستندات روایی تاریخی آن ها، بعد از گردآوری و طبقه بندی کلیه داده های جامع آماری (نه به صورت گزینشی و نمونه گیری) به این سوال پاسخ داده که: دیدگاه هر کدام از نویسندگان کتب سته و اربعه درباره شخصیت حضرت زهرا (س) در زمان پیامبر (ص) چیست؟ سپس به این نتیجه دست یافته که الف. دیدگاه کلی محدثان اهل سنت با شیعه، در نوع گزارش های مربوط به زندگانی ایشان از جنبه فردی، خانوادگی و اجتماعی، متفات است؛ ب. بین محدثان اهل سنت نیز در بیان گزارش ها، تفاوت هایی وجود دارد که نشانگر دیدگاه متفاوت هر کدام از آنان است؛ ج. گزارش های تاریخی مجموع صحاح سته، نسبت به کتب اربعه بیشتر است. د. گزارش های کتب سته اهل سنت، با برخی دیگر از صفات و فضایلی که از حضرت زهرا (س) نقل کرده اند، منافات دارد.

سوره قدر و شب قدر، از نظر معنا و محتوا با مقام قدسی حضرت فاطمه زهرا (س) مرتبط و حاوی اسراری از زوایای پنهان شخصیت ایشان است. در اولین آیه سوره قدر، ضمیر «ه» در «انزلناه»، طبق نظر مفسران، کنایه از نزول قرآن است و طبق روایاتی، این ضمیر به نزول ولایت اشاره دارد. لیله قدر در آیه مذکور نیز براساس معنای ظاهری، ناظر به زمان مشخص در یکی از شب های ماه رمضان است، ولی معنای باطنی آن به هویت غیبیه اشاره دارد و طبق روایتی، منظور از لیله، حضرت زهرا (س) است. این مقاله با رویکردی تحلیلی توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، می کوشد تا اثبات کند که قرآن و ولایت در هویت شب قدری شان در حقیقت فاطمی جاری شده و وجود قدسی ایشان، ظرف نزول ولایت و قرآن است. برای اثبات این موضوع، می توان به دلایلی اشاره کرد از جمله: مقام مادری یا مقام نفس کلی زهرا (س)، اسوه و حجت بودن ایشان بر ایمه اطهار (ع)، مثال قلب بودن زهرا (س) برای پیامبراکرم (ص) و وارث کمالات نبوی بودن ایشان و... . درنهایت، با استناد به حدیث شریف کساء و ماجرای مباهله و حدیث قدسی «لولاک لما خلقت الافلاک» بیان می شود که نه تنها حضرت زهرا (س) ظرف نزول قرآن و ولایت، بلکه محور و مقصد نبوت و علت مبقیه وحی و رسالت نیز آن حضرت است.

از مهم ترین وظایف مسلمانان، شناخت راهنمایان حقیقی دین اسلام است. یکی از مراحل کسب این معرفت، آشنایی با جایگاه و مقام اهل بیت (ع) و ویژگی های انحصاری ایشان است. از آنجا که بخشی از منابع دینی، کلمات و سخنان بر جای مانده از امامان شیعه (ع) است، از این رو، در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش تحلیل محتوا به عنوان یکی از روش های تحقیق میان رشته ای و متن محور، به مطالعه بخشی از احادیث و روایات بپردازیم و با استفاده از کلمات نورانی آن بزرگواران، به شناخت آن ها نایل شویم. در این پژوهش، بخشی از روایات اعتقادی امام حسین (ع) مطالعه شده که بیانگر نکات قابل توجهی درباره جایگاه حقیقی و ویژگی های انحصاری اهل بیت (ع) است. بررسی یافته های تحقیق نشان می دهد تاکید بر موضوع اهل بیت (ع) و تلاش برای تبیین جایگاه حقیقی آن ها به مثابه راهنمایان حقیقی دین اسلام، بالاترین فراوانی را در مجموع کلمات آن امام همام داشته است. از منظر امام حسین (ع)، مقام معلمی همه موجودات، کسب بالاترین مقام در عبودیت و تسلیم الهی بودن، دست یابی به مقام عصمت و برخورداری از حق مودت ازجمله ویژگی های انحصاری اهل بیت (ع) است.

خطبه متقین یا همام، از مهم ترین و تاثیرگذارترین خطبه های نهج البلاغه است. با توجه به اهمیت متن خطبه و مجهول بودن نام همام در خطبه و منابع رجالی، لازم است اصالت سنجی مستقلی درباره این خطبه از جهات مختلف صورت گیرد. مثلا 1. خطبه متقین در منابع متقدم شیعی و غیرشیعی چه سابقه ای دارد؟ 2. آیا متن و حجم این خطبه در کتاب های گوناگون متقدم یکسان است؟ 3. با تطبیق متن خطبه در منابع متقدم، چه نتایجی پیش روی ما قرار خواهد گرفت؟ این مقاله، به روش تطبیقی ضمن بررسی و اصالت سنجی اختصاصی متن خطبه همام در منابع متقدم تا قرن هفتم نشان می دهد: روایت یا خطبه متقین به سه نوع در منابع متقدم درج شده است که اختلافات جزیی و کلی فراوانی با هم دارند؛ به طوری که متن برخی منابع، با متن نهج البلاغه کاملا متفاوت است. همچنین با توجه به تفاوت های متنی دیگر منابع به نسبت تاریخ تالیف آن ها، به نظر می رسد متن یک روایت اولیه که حدود صد کلمه بوده و در معاجم معتبر عرب وجود داشته، به تدریج به دست برخی مشایخ حدیث و موعظه، مشروح شده است؛ این اضافات و تغییرات بر متن اصلی روایت، در چرخش زمانی میان مولفان و نسخه برداران، تبدیل به چهار گروه روایت متمایز با تحریرهای مختلف، به عنوان خطبه همام شده است.

«بینامتنیت» نظریه ای است که بر ضرورت وجود رابطه بین متون تاکید دارد و روابط بین متون و چگونگی ارتباط و تعامل آن ها را بررسی می کند. روابط بینامتنی ابزار مفیدی برای مخاطب در خوانش متن محسوب می شود. بر اساس این نظریه، اتصال خطبه عیادت حضرت زهرا (س)، به عنوان قرآن ناطق و قرآن صامت در دو سطح روساخت و زیرساخت قابل پژوهش است. به نظر می رسد تعامل آگاهانه حضرت زهرا (س) با قرآن زمینه سازش و هماهنگی میان متن پنهان و متن حاضر را فراهم کرده است. از این رو، در موارد زیادی درک عمیق خطبه عیادت حضرت تنها در پرتو شناخت رابطه کیفی آن با قرآن امکان پذیر نیست. این پژوهش به روابط بینامتنی خطبه عیادت آن حضرت با قرآن کریم می پردازد تا افق معنایی جدیدی از این خطبه ارایه دهد. روش این پژوهش، توصیفی تحلیلی و نتایج حاکی است که پربسامدترین روابط بینامتنی خطبه عیادت با قرآن، از نوع نفی متوازی و به شکل ساختاری است که در آن، حضرت توانسته نوعی سازش استوار میان کلام و متن غایب ایجاد و تعاملی آگاهانه با آن خلق کند.