مجله معارف منطقی
پیاپی 16 (بهار و تابستان 1401)

صدق و کذب محاکات یکی از موضوعاتی است که منطق دانان مسلمان آن را در ترازوی تحلیل قرار داده اند. پرسش مطرح دراین باره این است که قضیه محاکی صادق است یا کاذب؟ مقاله پیش رو بر آن است تا به روش کتابخانه ای به تحلیل آرای منطق دانان مسلمان درباره پرسش بالا بپردازد. در بیان این مطلب می توان به سه گام در آثار منطق دانان اشاره کرد. در گام نخست، با تحلیل چیستی محاکات درمی یابیم که به دلیل یکسان نبودن مشبه به با مشبه در محاکات، قضیه محاکی همواره کاذب است. در گام دوم، با تفکیک مراد استعمالی کلام از مراد جدی آن، روشن می شود که محاکات در مراد استعمالی کلام رخ می دهد و به مراد جدی مرتبط نیست؛ اما در گام سوم، با تحلیل دقیق تر مراد استعمالی، به این نتیجه می رسیم که قضیه محاکی از مصداق مفروض در ذهن انسان گزارش می کند و همواره مطابق با آن و صادق است.

این پژوهش به دنبال بررسی چیستی هویت منطق و نسبت آن با فلسفه از دیدگاه فارابی، با رویکردی توصیفی- تحلیلی است. فلسفه، راهی تعلیمی و یقین آور برای رسیدن به زیبایی (سعادت) است و نسبت آن با منطق (با هویت معرفتی- مهارتی)، نسبت زیرساخت با روساخت است. درواقع معارف فلسفی به دست نمی آید، جز با برخورداری از معرفت و مهارت منطقی در تشخیص، امتحان و حکم بر حق و باطل در معارف. منطق به سبب برخورداری از هویت دوگانه معرفتی- مهارتی، معرفتی از نوع امتحانی- سنجشی در کنار علوم نظری و عملی به شمار می آید که موضوع آن را حیثیت دلالت کنندگی الفاظ و معقولات تشکیل می دهد. فارابی با اخذ واژه «ملکه» در تعریف منطق، فعلیت بعد مهارتی منطق را افزون بر علم، منوط به ریاضت در کاربرد قوانین منطقی در همه روزنه های علم و پیرو آن، شناخت مغالطه کرده است.

فارابی در کتاب المنطقیات، ذیل نظریه برهان به معرفت گزاره ای پرداخته است. او در این بخش، نظریه ای درباره معرفت گزاره ای ارایه کرده است که افزون بر اینکه گویای پرداختن به مباحث امروزین معرفت شناسی توسط اندیشمندان مسلمان است، به بسیاری از مسایل معرفت شناختی پاسخ می دهد. او معرفت گزاره ای/تصدیقی را «تصدیق صادق موجه» لحاظ کرده و در نظریه برهان درپی تبیین و تفسیر سه مولفه تعریف معرف گزاره ای است. از این سه مولفه، فارابی «تصدیق» را حکم ذهنی فاعل معرفت و دارای مراتبی از سکون نفس تا یقین تام می داند. تطابق این حکم ذهنی فاعل معرفت با وجود خارجی موضوع معرفت را «صدق» دانسته و در بحث توجیه، نظریه «مبناگرایی توجیه» را پذیرفته است. در این نوشتار، ضمن پرداختن به معرفت گزاره ای نزد فارابی در نظریه برهان، دیدگاه او به عنوان مجموعه ای منسجم ارایه خواهد شد.

درک درست نظریه بازنمایی استوارت هال، وابسته به درک نوع نگاه وی به مقوله معنا و زبان است. وی در کیفیت بازنمایی معنا در قالب زبان، از میان سه رهیافت بازتاب گرا، نیت گرا و سازه گرا، رهیافت سازه گرا را برمی گزیند. در نوشتار پیش رو، با روش تحلیلی اسنادی، نخست جایگاه معنا و زبان در نظریه بازنمایی هال با استناد به نوشته های وی تحلیل و تبیین و آنگاه نقد و بررسی شده است. در کنار توجه هوشمندانه هال به نقش زبان و فرهنگ در تحلیل مناسبات قدرت، نقدهای بنیادینی هم بر دیدگاه وی وجود دارد. افزون بر نقد مبانی معرفت شناسی، هستی شناسی و انسان شناسی هال، پاره ای نقدهای روش شناختی هم قابل طرح است؛ نقدهایی مانند خلط میان قوانین حاکم بر فهم با قواعد حاکم بر مفاهمه، تفکیک ناروا میان وجود و چیستی اشیای مادی، طبقه بندی نشدن دقیق مفاهیم و گزاره ها و عدم امکان فراروی خود نظریه از رهیافت بازتاب گرا.

در فلسفه و کلام براهین محکمی بر توحید و مراتب مختلف آن بیان گردیده است. از سوی دیگر، سوره توحید نیز همان طور که در روایات آمده، دربردارنده معارف ناب توحیدی است؛ اما آیا می توان این براهین فلسفی و کلامی توحید را از سوره توحید استفاده کرد و حتی به نوعی ادعا کرد دیگران براهین خود را از سرچشمه وحی استفاده کرده اند؟ این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از ضوابط علم منطق در کشف براهینی که به صورت مضمر بیان شده‎اند، درپی اثبات عینی پاسخ مثبت به این پرسش برآمده است؛ تا اینکه: اولا، نمونه‎ای از عقلانی بودن مفاهیم این کتاب آسمانی و ثانیا، جلوه‎ای از تفکیک ناپذیری قرآن و برهان را به صورت عینی و مصداقی به سهم خود آشکار سازد. توحید در ‎سه حیطه ذات، صفات و افعال مطرح است که برهان تمام آن‎ها را با توجه به وصف صمدیت الهی که در آیه دوم سوره توحید بیان شده است، می توان نتیجه گرفت و دیگر آیات این سوره را بیان نتایج منطقی صمدیت الهی دانست.

قاعده امتناع دور، یکی از قواعد عقلی است که در منطق درباره آن بحث شده و در فلسفه کاربردهای بسیاری دارد. با توجه به اینکه گزاره های عقلی در متون دینی فراوان است، تلاش برای محک نظرگاه متون دینی نسبت به قواعد عقلی امری ضروری به نظر می رسد. براین اساس، کوشیدیم نخست قاعده دور را واکاوی کنیم. ذکر تعریف، اقسام دور، بررسی براهین بطلان دور و... در این نوشتار مورد توجه قرار گرفت. در برابر متون دینی با دو فرضیه امکان و امتناع تایید دور روبه رو بودیم؛ یعنی شاید برخی از امکان وقوع دور در متون دینی سخن بگویند. ازاین رو در گام نخست با مراجعه به قرآن کریم، برخی آیات عقلی در سوره مبارکه طور مورد بررسی قرار گرفت و نظرات ده ها تن از مفسران دراین باره بررسی و گزارش آن مبتنی بر نفی امکان دور در متون دینی بیان شد؛ سپس برخی روایات موجود دراین باره مورد توجه قرار گرفت. سرانجام گزاره امکان تایید دور تضعیف گشت.