ماهنامه معرفت
سال سی و دوم شماره 1 (پیاپی 304، فروردین 1402)

ارزش اخلاقی به رفتاری تعلق می گیرد که انسان را به سوی کمال نهایی سوق دهد و در سعادت ابدی او تاثیر داشته باشد. در اسلام، چنین چیزی متوقف بر ایمان به خدا و روز قیامت است. آنچه به طور قطع از آیات و روایات استفاده می شود، این است که اگر کاری بدون ایمان انجام شود، در آخرت ثمری نخواهد داشت: «وقدمنا إلی ما عملوا من عمل فجعلناه هباء منثورا» (فرقان: 23). بنابراین انسان قبل از کسب ارزش های اخلاقی لازم است به کسب ایمان بپردازد. اما آیا ایمان نیز از ارزش های اخلاقی به شمار می آید؟ زیرا این سوال مطرح است که چگونه ارزش اخلاقی بر کسی که هنوز ایمان نیاورده، صادق است؟ چون نمی توان کسب ایمان را مبتنی بر ایمان دانست. از سوی دیگر، ارزش اخلاقی، فعل اختیاری انسان است. بنابراین اگر ایمان برای کسی به عنوان یک فعل اختیاری مطرح نباشد، او کاری انجام نداده است تا ارزش اخلاقی داشته باشد.

دنیای اجتماعی عرصه رویارویی اعضا در چرخه های مختلف ارتباطی و تعاملی است. ارتباطات اجتماعی به مثابه یک نظام کنش، از عناصر متعددی ترکیب و تالیف یافته است. کنش گر (دست کم دو نفر)، موقعیت (مکانی زمانی)، انگیزه، هدف، اراده، کنش، هنجار، تاثیر، بازخورد؛ از مهم ترین این عناصر شمرده می شوند. برجسته ترین عنصری که حضور ایجابی آن در همه چرخه های ارتباطی، انتظار می رود، رعایت معیارهای ارزشی و قواعد اخلاقی پذیرفته شده است. در هر جامعه معمولا متناسب با گفتمان فرهنگی غالب، اقتضایات ساختاری، موقعیت ها و شرایط محیطی، دواعی و اهداف کنش گران؛ طیف وسیعی از بایدها و نبایدهای ارزشی و قواعد اخلاقی مورد وفاق جهت سامان دهی به کنش های انسانی در ساحت های مختلف زیستی تمهید و تجویز شده است. در جامعه اسلامی، دین به مثابه یک فرانهاد اجتماعی، نقش محوری در تولید، تایید، تجویز، ترغیب به رعایت ارزش های اخلاقی، اعم از الزامی و ترجیحی به عنوان یکی از مولفه های بنیادین «سبک زندگی» مومنانه دارد. این نوشتار درصدد است تا با روش تحلیل محتوای کیفی، بخشی از معارف اخلاقی اسلام را در حوزه روابط اجتماعی از کتاب شریف صحیفه سجادیه استخراج و در حد امکان توضیح و تفسیر کند.

مقوله فرهنگ و مفهوم آن، جایگاه مهمی در میان علوم انسانی دارد. با توجه به مبانی فکری و دیدگاه های مختلف، معانی مختلفی از فرهنگ ارایه شده است. ازآنجاکه فرهنگ یکی از ارکان مهم نظام اجتماعی است، شناخت جایگاه آن در میان حوزه های مختلف اجتماع امری ضروری است. این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای معنای فرهنگ را از منظر قرآن کریم و جایگاه آن را در نظام اجتماعی مورد بررسی قرار داده است. هدف از این بررسی بیان برنامه کلی قرآن کریم درجهت رفع نیازهای اجتماعی بشر برای سعادت دنیوی و اخروی انسان است. این تحقیق نشان می دهد اولا از منظر قرآنی، فرهنگ همان تزکیه و تخلق به اخلاق فاضله ای است که در قرآن ذکر شده است؛ و ثانیا این مفهوم قرآنی از فرهنگ، پایه و اساس حوزه ها و ساحت های مختلف زندگی اجتماعی را تشکیل می دهد. در پایان بیان شده است که عملی شدن رفتار اخلاقی نیاز به پشتوانه و تکمیل کننده ای دارد، که همان معرفت توحیدی است و اعتقاد به توحید، ضامن اجرایی شدن فعل اخلاقی محسوب می شود.

خانواده مهم ترین و تاثیر گذارترین نهاد اجتماعی است که در تربیت انسان های متعالی و پی ریزی جامعه سالم نقش اساسی دارد. ادیان الهی و صاحب نظران برای صیانت از این بنای ارزشمند اجتماعی و تحکیم آن، راه کارهایی را با رویکردهای گوناگون جامعه شناختی، روان شناختی و دینی ارایه کرده اند. این پژوهش مسیله مذکور را از منظر اسلام و با رویکرد اخلاقی مورد بررسی قرار داده و رابطه ارزش های اخلاقی با تحکیم خانواده را با روش توصیفی تحلیلی کاوش کرده است. یافته های پژوهش حاکی است؛ رعایت ارزش های اخلاقی، از مهم ترین عوامل تحکیم خانواده است. هرچه ارزش های اخلاقی بیشتر در خانواده رعایت شود پایه های آن مستحکم تر خواهد شد. در این تحقیق ارزش های تاثیرگذار در تحکیم خانواده، به دو بخش ارزش های کلامی و غیرکلامی تقسیم شده است. در بخش نخست، فضایلی همانند راست گویی، پرهیز از دروغ، سپاس گزاری و قدردانی، عذرخواهی و عذرپذیری، نیکو سخن گفتن و پرهیز از توهین، ابراز محبت، به کارگیری اسامی و القاب نیکو، پرهیز از تحقیر و تمسخر؛ و در بخش دوم، تکریم، صبر، حیاء و عفت، عفو و گذشت، پرهیز از تجمل گرایی و کنترل خشم مورد بحث قرار گرفته اند و نقش آنها در تحکیم خانواده تبیین شده است.

مسیله پژوهش، بررسی رابطه عفاف و تعیین جایگاه آن در میان مفاهیم مرتبط است. این پژوهش کاربردی است و راه را برای تحقیق های توسعه ای به قصد برنامه ریزی های تربیتی فراهم می کند. شیوه پژوهش توصیفی تحلیلی بوده و با تحلیل مفهومی و مطالعه تطبیقی از دیدگاه لغت، آیات و روایات پیش می رود. این تحقیق از جهت توجه به موضوع سبک زندگی اهمیت دارد. اما آنچه ضرورت این تحقیق را توجیه پذیر می کند، نگاه مقایسه ای و شبکه ای است. از یافته های مهم پژوهش این است که: عفاف یعنی کنترل نفس از افعال حرام، قبیح و آنچه عرف زشت می شمارد؛ حیا عبارت است از انکسار نفس در مواجهه با قبیح. برای ایجاد فرهنگ عفاف، ابتدا باید حیا بسترسازی شود. اگر رفتاری از نگاه عرف زشت تلقی نگردد، عفت فرد و جامعه نسبت به آن واکنش نشان نخواهد داد. بدون تحقق فرهنگ عفاف، زمینه ای برای تقوا وجود ندارد. مقوله های حیا، عفاف، تقوا و حجاب همانند یک هرم به هم متصل هستند که در برنامه ریزی های تربیتی باید مورد توجه باشد. عفت نقطه ثقل این فضایل است که آنها را به همدیگر مرتبط می سازد.

کسب شهرت و سلبریتی شدن در حوزه ها و موقعیت های گوناگون شکل می گیرد؛ اما امروزه سرعت و وسعت آن در فضای مجازی بیشتر بوده و ایشان از سوی کاربران زیادی پیروی می گردند. هرچند که سلبریتی ها همگی آفت زده نیستند و می توانند با اقدامات درست به فرهنگ سازی و جامعه پذیری در طرفداران خود اقدام کنند. پژوهش حاضر با هدف بررسی پیامدهای منفی (عملکرد) سلبریتی های غیرمتعهد در شبکه های اجتماعی بر رفتار اخلاقی خانواده و راهکارهای مقابله با آن انجام شد. روش تحقیق توصیفی تحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات، بانک های اطلاعاتی، سایت ها و شبکه های مجازی است. نتایج پژوهش نشان داد مواردی مانند توهین و بی احترامی، تکبر، تفاخر، بی حیایی، حسادت و کینه ورزی بین فرزندان، سوءظن و اختلاف بین همسران، طمع ورزی و سودجویی، طلاق عاطفی یا واقعی همسران، نقض حریم خصوصی و دچارشدن به تزاحم اخلاقی از مهم ترین پیامدهای منفی است که برای مقابله با آن می توان به راهکارهایی همچون: افزایش سواد الکترونیک، ایجاد فضای اعتماد و هم فکری، آینده نگری، تقویت اخلاق گفتگو، تقویت روحیه تواضع و تشویق به استفاده از اینترنت و شبکه های اجتماعی در حد نیاز روی آورد.

علم نافع و سودمند به جامعه هویت می دهد و علم غیرنافع جامعه را بی هویت می کند. براین اساس یکی از مهم ترین مسایلی که طرح آن پس از گذشت چند دهه از پیروزی انقلاب اسلامی لازم و بلکه ضروری می نماید، موضوع ایجاد تمدن اسلامی است. بدیهی است تحقق این مهم آرزوی دیرینه همه اولیای الهی بوده است. بنابراین سوال اساسی قابل طرح در تحقیق پیش رو این است که ملاک و معیارهای علم نافع در اسلام و غرب چه اموری هستند که موجب می شوند یک جامعه به رشد و کمال برسد و جامعه ای به انحطاط کشیده شود. بدین بیان، برپایی تمدن اسلامی لوازمی دارد که مهم ترین آنها وجود علم نافع و سودمند است. مهم ترین ملاک علم نافع از منظر اسلام این است که جامعه را از لحاظ مادی و معنوی به سوی رشد و کمال سوق می دهد. اما در تمدن مدرن غربی، علومی مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرند که جنبه های مادی آن، جلوه بیشتری دارند؛ و نافع بودن یا مضر بودن آن به تولید ثروت و قدرت گره خورده است. به همین جهت، نوشتار حاضر با روشی تحلیلی استنادی در پی پاسخ به این پرسش، براساس اندیشه های امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب است. براساس این اندیشه اگر علم نافع در جامعه ای محقق شود، ضمن آنکه جامعه را به رشد و کمال سوق می دهد، تمدن ساز نیز هست.

در متون ادب فارسی و از جمله در آثار فردوسی، ناصر خسرو، سعدی، بیهقی و... واژه «درود» معادل و هم معنای با سلام نیست؛ بلکه هم تراز با «آفرین»، «تهنیت»، «تحیت» و «صلوات» است و صلوات را نمی توان همچون درود در جای سلام و خطاب به هرکس به کار برد. چنین به نظر می رسد که ادبا به این نکته واقف بوده و به همین دلیل نیز در آثار خود «درود» را تنها برای گرامی داشت انبیاء و اولیای الهی به کار برده اند. در فرهنگ و زبان عربی نیز «اهلا و سهلا مرحبا» اصلا معادل «سلام» نیست؛ و اعراب آن را در وقت خوش آمدگویی به مهمان ادا می کنند. با این توصیف، نگارنده می پندارد که از همان روز نخست ورود اسلام به ایران زمین، می بایست مرتبه «سلام» بالاتر و والاتر از «درود» قرار گیرد و ادبای برجسته نیز به جای «درود» بر انبیاء و اولیاء «سلام» بفرستند، لذا در نوشتار حاضر به شیوه مطالعات کتابخانه ای و روش توصیفی تحلیلی به اثبات این نکات پرداخته می شود: 1. زیبایی و برتری لفظ و معنای «سلام» بر واژگان دیگر؛ 2. به کار بردن معنای «سلمنا» برای «سلام» توسط اسلام ستیزان.

سکولاریسم به معنای دنیازدگی و جدایی دین از جنبه های مختلف زندگی اجتماعی بشر است. رشد جهان بینی سکولار به گونه ای است که برخی اندیشمندان، سکولاریسم را معضل اول بشریت دانسته اند. سوال این تحقیق آن است که «چه علل و عواملی در شکل گیری و بسط سکولاریسم تاثیر داشته اند»؟ شناخت صحیح علل و عوامل شکل گیری آن می تواند به مواجهه منطقی و علمی با آن کمک شایانی کند. این تحقیق به روش کتابخانه ای به بررسی مهم ترین وقایع تاریخی، معرفتی و اجتماعی شکل گیری و بسط سکولاریسم پرداخته است. یافته های این پژوهش نشان می دهد عواملی همچون فساد کلیسا، تاثیرات بورژوازی، رفورم، انقلاب های علمی و صنعتی، رشد لیبرالیسم، رشد عقلانیت سکولار، تحولات اجتماعی، زمینه ساز و تعدد نظریه پردازهای مروج سکولاریسم به تثبیت و فراگیری سکولاریسم منجر شده است. این اتفاق اگرچه در دنیای مسیحیت ظهور یافته؛ اما همین بسترها در جوامع مسلمان بخصوص کشورمان، قابل مشاهده و ردیابی است و ازاین رو لازم است این ریشه ها از لحاظ نظری و عملی در محیط های دانشگاهی یا فضاهای مجازی پایش شود و پاسخی عینی و علمی به آنها داده شود.