مجله جریان شناسی دینی معرفتی در عرصه بین الملل
پیاپی 7 (بهار و تابستان 1401)

شواهد تاریخی و قراین مختلف نشان می دهد که شیعه در اندونزی هم زمان با ورود اسلام، به این منطقه وارد شده است. آثار بسیار به جای‎مانده از شیعیان در گذشته، نمایان گر آن است که نه تنها شیعه در این کشور حضور جدی داشته که در برهه ای از دوران، قدرت سیاسی قوی نیز بوده است؛ تا جایی که شیعیان در گذشته در برخی از مناطق حکمرانی نیز نموده اند. بسترهای فرهنگی، مذهبی و سیاسی شکل گیری و رشد تشیع در این کشور از گذشته تا دوران حاضر، همگی نشان از حضور جدی شیعه در این مرز و بوم دارد. در دوران معاصر مهم ترین پدیده ای که بسترهای مناسبی را برای رشد تشیع در این کشور به وجود آورده است، انقلاب اسلامی ایران است که تاثیرات بسزایی بر مردم این کشور داشته است. این مقاله درصدد بر رسی بسترهای رشد تشیع از گذشته تا به امروز است. نگارنده این موضوع را به طور عمده به صورت میدانی بررسی و تحقیق نموده و با تحلیل یافته های خود در این کشور، تاثیرات عمده انقلاب اسلامی ایران را بر آن اثبات کرده است.

از موضوعات جدید و مطرح در سطح جهانی، پدیده معنویت گرایی جدید و نمود آن در قالب جنبش های دینی نوپدید است که وجود حدود ده هزار جنبش تنها در قاره آفریقا، برآورد می شود. جنبش های دینی نوپدید آفریقا دارای گونه ها و تقسیم بندی های مختلفی است؛ یکی از آن گونه ها جنبش های دینی نوپدید نوسنتی آفریقایی است که شناخت آن به دلیل تقابل آن با ادیان رسمی، از جمله اسلام، ضرورت دارد. این پژوهش سعی کرده تا از طریق توصیف و تحلیل این پدیده، گامی در این راستا بردارد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که جنبش های دینی نوسنتی آفریقا در سه جریان اصلی سعی در احیا و ابقای خود در صحنه متنازع دینی آفریقا دارند که این سه جریان عبارت‎اند از: جنبش های درآمیخته با مسیحیت، جنبش های درآمیخته با اسلام و جنبش های پان آفریقایی؛ به عبارتی، جنبش هایی که از التقاط با ادیان رسمی مثل مسیحیت و اسلام به مثابه ابزاری برای احیای آموزه های ادیان سنتی بهره می برند و جنبش هایی که این هدف را در مخالفت صریح با ادیان رسمی و طرفداری آشکار از ادیان سنتی آفریقا و بازسازی آن برای دنیای معاصر دنبال می کنند. این جنبش ها در کل برای جذب مخاطب حداکثری و نیل به اهدافشان، به معنویت گرایی انسان معاصر نگاه سطحی داشته و غالبا دغدغه های رایج در زندگی روزمره را مورد توجه قرار داده اند و از ورود به خواسته های اصلی انسان دورمانده از هویت دینی اصیل، غافل شده اند.

این پژوهش، تفسیر سیاسی جریان های فکری معاصر از قرآن کریم در جهان عرب را مورد بررسی قرار داده است. در تبیین تفسیر سیاسی جریان های فکری معاصر جهان عرب از قرآن، رهیافت های مختلفی وجود دارد که با توجه به مبانی، ویژگی های فکری و زمینه سیاسی- اجتماعی و نیز نقش محوری داشتن ادله چهارگانه (کتاب، سنت، اجماع و عقل) تفسیر سیاسی- اجتماعی عمده جریان های فرهنگی- اجتماعی در جهان عرب بر اساس برجسته سازی یک بعد و بردن تفسیر سیاسی به سمت وسوی یکی از ادله و یا استفاده از سایر مبانی، روش ها و ادله صورت می گیرد. صورت بندی جریان های تفسیر سیاسی عبارت اند از: 1. تفسیر سیاسی جریان های نص محور (حدیثی، سلفی، فقهی و قرآن بسنده)؛ 2. تفسیر سیاسی جریان‎های متاثر از  فلسفه و کلام اسلامی که شامل نومعتزلی، اشعری گری و فلسفی است؛ 3. تفسیر سیاسی جریان های متاثر از تجددگرایی غربی شامل فلسفه تحلیلی غرب، جریان‎های متاثر از فلسفه قاره ای(هرمنوتیکی) و پدیدارشناختی از قرآن. 4. تفسیر سیاسی رویکردهای کارکردگرایانه (رویکردهای جامعه شناسانه و سوسیالیستی)؛ 5. تفسیر سیاسی جریان های تاویلی(شامل باطنی گری و رویکرد صوفی-عرفانی)؛ 6. تفسیر سیاسی جریان های ادبی سنتی و معاصر از قرآن کریم. در یافته تحقیق می توان گفت که در جهان عرب، نوع تفسیر سیاسی حکومت و دولت  از آیات قرآن، با توجه به مبانی فکری، نقش سایر ادله (سنت، اجماع، عقل)، تاثیر سایر علوم و نقش فلسفه های جدید غربی در فهم و تفسیر هر جریانی با جریان های دیگر تمایز داشته و نتایج متفاوتی را دربر دارد.

با توجه به گسترش نهادهایی که در جوامع دینی ماموریت نشر دین را بر عهده دارند، آگاهی دینی به مهم ترین جنبه دین و دین داری بدل شده است. این مقاله با تمرکز بر روند تغییر آگاهی نشان می دهد که اکنون محدودیت ها و قیدهایی جدی پیش روی گسترش آگاهی دینی قرار دارد؛ به‎گونه ای که در اثر رشد علوم تجربی، آگاهی طبیعی یا علمی از جهان و انسان به رقیبی جدی برای آگاهی فراطبیعی یا دینی بدل شد. این تکثر آگاهی ویژگی های اساسی انسان همچون هویت، خود و عقلانیت را متحول ساخته است. در این صورت، پرسش این است که «چه سازوکارها و شیوه هایی برای ایجاد شرایط و ساختار “امکان” آگاهی دینی وجود خواهد داشت؟» ایده اصلی این مقاله آن است که در این شرایط تکثر آگاهی، آگاهی دینی با بازنگری در عقلانیت مدرن امکان پذیر است.

یکی از مسایل علمی جهان اسلام، شناخت و تحلیل روش و نحوه برداشت از متن قرآن است. یکی از فرقه های اسلامی، فرقه دیوبندیه است. آنان اهل سنت و پیرو فقه حنفی اند؛ لکن در فهم متون اسلام، یعنی قرآن و حدیث، تا حدودی سلیقه و روش متفاوتی از دیگر گروه های اهل سنت همچون اهل حدیث و سلفی‎ها، وهابی های حنبلی و... دارند. خاستگاه جریان دیوبندیه، هندوستان بوده؛ ولی مرکزیت آن در کشور پاکستان است. آنان نزدیک به بیست هزار حوزه علمیه با دو میلیون طلبه مشغول به تحصیل دارند و در سرتاسر جهان و به ویژه در سیستان و بلوچستان جمهوری اسلامی ایران، پیروان این جریان حضور  دارند. جماعت تبلیغ یکی از شاخه های فرهنگی- تبلیغی جهت ترویج افکار دیوبندیه به شمار می رود. این فرقه از نظر فکری به گروه هایی چون حیاتی و مماتی تقسیم شده اند و هرکدام بر مبنای برداشت از قرآن و سنت و مسایل فرعی دیگر، از یکدیگر متمایز می گردند؛ لذا ضرورت دارد که به روش شناختی تفسیری این گروه تاثیرگذار مسلمان پرداخته شود. پرسش اصلی پژوهش حاضر، شناخت و تحلیل روش شناختی تفسیری دیوبندیه است و برای رسیدن به پاسخ آن، از منابع مکتوب، اسناد محوری و معتبر این جریان مانند تفسیر بیان القرآن تهانوی، تفسیر حقانی و تفسیر عثمانی استفاده شده است و نتیجه ای که به دست می آید، این است که عمدتا روش تفسیری دیوبندیه نص گرایی و نقل گرایی، یعنی همان روش تفسیر ماثور و روایی است؛ لکن برخی از مفسران برجسته آنان، به روش باطنی، معنوی، صوفی، عرفانی، اخلاقی یا اشاری پایبند به شریعت نیز پرداخته اند و از روش عقلی و اجتهادی نیز غافل نبوده اند و به ربط، تناسب و نظم آیات توجه داشته اند. برخی از مفسران معاصر، به روش تفسیر علمی نیز روی آورده اند و آثار جداگانه ای در این موضوع نگاشته اند.

جریان های تطبیق های ناروا از مهم ترین چالش ها و آسیب های اندیشه مهدویت است که با اهداف گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، در جهان اسلام پدیدار شده است. بررسی زمینه های معرفتی و غیرمعرفتی شکل گیری تطبیقات ناروا مسیله این پژوهش است. در این مقاله با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع علمی، تلاش شده است، به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که چه علل و عواملی زمینه ساز شکل گیری تطبیقات ناروا در مهدویت بوده است؟ نتایج حاصل از مطالب این پژوهش نشان می دهد که جهالت و ساده‎لوحی مردم، عوام‎فریبی مدعیان و تحریف وتاویل پذیری آیات و روایات، از مهم ترین زمینه های شکل گیری تطبیقات ناروا در مهدویت به لحاظ معرفتی است؛ افزون بر اینکه حمایت و پشتیبانی استعمارگران و مراکز استعماری از مدعیان، دنیاپرستی، نقش عوامل روان شناختی همچون ناکامی، احساس محرومیت عوامل محیطی، از زمینه های مهم شکل گیری تطبیقات در حوزه غیرمعرفتی هستند.