پژوهشنامه انقلاب اسلامی
پیاپی 45 (زمستان 1401)

این پژوهش، با هدف شناخت دانشگاه اسلامی، دانشگاه سازگار با محیط علمی و اجتماعی انقلاب اسلامی ایران بر مبنای سند دانشگاه اسلامی و تصحیح برخی برداشت های ناصواب و سطحی از ایده دانشگاه اسلامی انجام شده است.

روش شناسی پژوهش: 

پژوهش کیفی حاضر با استفاده از راهبرد تحلیل مضمون انجام شده است. توجه به هدف مقاله، به سه پرسش شامل مولفه های اصلی الگوی دانشگاه اسلامی کدام اند؟؛ الگوی دانشگاه اسلامی دارای چه ابعادی است؟ و مدل طرح ریزی شده ی دانشگاه اسلامی چگونه اعباربخشی شده است؟ پاسخ داده شده است.

یافته ها شامل ابعاد چهارگانه پژوهش و فناوری، آموزش، مدیریت و فرهنگی- تربیتی و مولفه های نه گانه شامل سازگاری علمی با محیط پیرامون، ساماندهی ظرفیت های علم و فناوری، نظام آموزشی کارآمد، توسعه ظرفیت سرمایه انسانی، رهبری موثر در آموزش عالی، سازوکارهای تشویقی و رقابتی، ظرفیت سازی های نرم، ارزش های فرهنگی- تربیتی و ارزش های اسلامی- ایرانی، دانشگاه اسلامی، است.

براساس این پژوهش، ابعاد و مولفه های دانشگاه اسلامی سازگار با محیط علمی و اجتماعی، یکی از برداشت های واقعی مستند از دانشگاه اسلامی است. کیفیت محصولات و خدمات، مسیولیت پذیری و پاسخ گویی از پیامدهای دانشگاه سازگار با محیط می باشد. از این رو، یک برداشت صحیح دیگر از دانشگاه اسلامی، دانشگاه با کیفیت، تمدن ساز، جامعه محور و در تراز انقلاب اسلامی و متعهد به آرمان های آن است.

نهادهای فکری یکی از مهم ترین نهادهای تاثیرگذار در سیاست خارجی آمریکا محسوب می شوند که برخی از آنها در فرایند تصمیم سازی در قبال جمهوری اسلامی ایران نقش موثری دارند. یکی از مهم ترین این نهاهای فکری، «بنیاد دفاع از دمکراسی» است. این مقاله با هدف بررسی نقش آن موسسه در سیاست خارجی آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران در پی پاسخ به این سوال اساسی است که بنیاد دفاع از دمکراسی چه نقشی در سیاست خارجی آمریکا داشته و در قبال جمهوری اسلامی ایران چه اقدام هایی را انجام داده است؟

روش شناسی پژوهش: 

این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی بوده و از منابع کتابخانه ای و پویش اینترنتی برای جمع آوری داده ها استفاده شده است.

یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که بنیاد دفاع از دمکراسی یکی از مهم ترین نهادهای فکری تاثیرگذار در سیاست خارجی آمریکا، متمرکز بر جمهوری اسلامی ایران بوده که با رویکرد تنبیه گری بدون تعامل و با هدف تغییر نظام در حوزه های مختلف پیشنهاد هایی را مطرح نموده که مورد توجه سیاستمداران آمریکا قرار گرفته است.

افکار و اندیشه های اعضای بنیاد دفاع از دمکراسی نقش بسیار برجسته ای در شکل گیری سیاست روسای جمهوری آمریکا در رابطه با جمهوری اسلامی ایران داشته است و ردپای سیاست های آمریکا در قبال ایران را می توان در یادداشت های اعضای موسسه مشاهده کرد که این امر نقش و تاثیرگذاری این نهاد فکری را در سیاست خارجی آمریکا در قبال ایران به وضوح نشان می دهد.

این مقاله بررسی علل و مفهوم منازعه سیاسی در گفتمان سازمان مجاهدین خلق ایران اختصاص دارد. پرسش های اصلی پژوهش عبارتند از این که اولا علل و منشاء منازعه سیاسی در گفتمان سازمان مجاهدین خلق چیست و ثانیا در گفتمان سازمان چه ادراک و فهمی از مفهوم منازعه وجود دارد؟

روش شناسی پژوهش: 

برای پاسخ پرسش های پژوهش با مفروض گرفتن نظریه استعاره مفهومی، به مطالعه متون و اسناد سازمان مجاهدین خلق ایران با استفاده از روش تحلیل انتقادی استعاره پرداخته شده است. پژوهش از نوع کیفی است و فرضیه ای را آزمون نمی کند.

یافته های پژوهش: 

در گفتمان سازمان مجاهدین خلق ایران برای فهم منازعه از حوزه های مفهومی وسیله، جنگ، کمال، زندگی، حق، عبادت، وظیفه، رستگاری، تطبیق و بقای اصلح استفاده شده است که تحت تاثیر سه آبشخور فکری نظریه تکامل، مارکسیسم و اسلام التقاطی شکل گرفته اند و برمبنای آن سازمان کنش های خشونت آمیز و تروریستی خود پس از انقلاب را برای هواداران و اعضای خود توجیه می کرد.

نویسندگان نتیجه گرفته اند که سازمان، علل و ریشه منازعه سیاسی را در ادامه درکی که از مکانیسم تکامل دارد می فهمد و آن را نشات گرفته از تضادهای درونی جامعه می داند. تضادهایی که حول مسیر تکامل شکل می گیرند و جامعه را به دو اردوگاه طبقات تکاملی و ضدتکاملی تقسیم می کنند.

مهم ترین هدف پژوهش حاضر، رسیدن به الگوی تحلیلی از وضعیت جامعه سازی در سیره سیاسی پیامبر اکرم(ص) و بهره مندی از آن به مثابه نقشه راه انقلاب اسلامی است. در این ارتباط، مواردی نیز به عنوان اهداف فرعی در نظر گرفته شده اند: الف. شناسایی و تحلیل عوامل موثر بر جامعه سازی در سیره سیاسی پیامبر اکرم(ص)؛ ب. استفاده از الگوی تحلیلی به دست آمده جهت رشد انقلاب اسلامی.

روش شناسی پژوهش: 

این پژوهش شامل دو قسمت کیفی و کمی- کیفی خواهد بود. در بخش کیفی، از روش دلفی فازی، بهره مندی از اسناد موجود، انواع عوامل موثر در جامعه سازی شناسایی شده و سپس نسبت هرکدام از عوامل با یکدیگر را با استفاده از روش ISM تحلیل شده است.

نتایج حاصل از پژوهش حاضر موجب دسته بندی و طراحی مدل مفهومی تاثیر و تاثر عوامل موثر در جامعه سازی صدر اسلام و بررسی تطبیقی آن با انقلاب اسلامی شده است.

نتیجه تحقیق حکایت از آن دارد برخی از عوامل قدرت تاثیرگذاری بالایی دارند؛ مثل: فعالسازی قدرت اخلاقی و ایجاد تعادل درونی؛ برای جامعه سازی و تحقق امنیت اجتماعی اگر این عوامل مدیریت شوند، اثر مثبتی بر تمامی عوامل دیگر خواهند داشت و نهایتا با هزینه پایین تری می توان اقدام کرد. همچنین در بهره مندی از  سیره سیاسی پیامبر اکرم و نظریه امنیت اجتماعی شده جهت تدقیق بر تحولات انقلاب اسلامی، مشخص شد که نقش محوری اجتماع بر دو پایه انگیزش درونی جامعه و گفتمان توحیدی قابل درک بوده؛ به طوری که این مهم در جریان تحولات قبل و بعد از انقلاب اسلامی، مورد عنایت حضرت امام خمینی(ره) و نخبگان سیاسی و اجتماعی نیز واقع شده است.

در پژوهش حاضر سعی شده است تا ضمن ارایه توصیفی اجمالی از زندگی، زمانه و آثار خرقانی، به فعالیت و کنش های سیاسی خرقانی پرداخته شود. این موضوع سوای اینکه به درک نسبت بین عمل (کنش) و نظر (اندیشه) در ارتباط با خرقانی کمک می کند، می تواند به مثابه مقدمه ای بر فهم مختصات فکری او در دو عرصه «خوانش وی از اسلام» (اسلام شناسی) و «اندیشه سیاسی او در حوزه شکل، ماهیت و ساختار حکومت و مشخصات حاکم اسلامی» که بخش اصلی پژوهش حاضر را در بر می گیرد، در نظر گرفته شود.

روش شناسی پژوهش: 

روش مورد استفاده در این پژوهش، تاریخی- تحلیلی بوده و از ابزارهای کتابخانه ای، اسنادی، منابع الکترونیکی و پایگاه های اینترنتی برای گردآوری داده ها استفاده شده است.

یافته های پژوهش: 

یافته های پژوهش نشان می دهد که تفسیر سیاسی خرقانی از مشخصات حاکم اسلامی در قالب «اولی الامر انتخابی» و الگوی مطلوب حکومت در قالب نوعی «نظام جمهوری اسلامی» در عصر غیبت، مهم ترین نوآوری او و به مثابه سرآغاز راهی نو در نظریات جدید در فقه و اندیشه سیاسی شیعه است که می توان امتداد آن را تا انقلاب اسلامی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی در ایران پی گرفت.

اگرچه مباحث خرقانی در حوزه اندیشه سیاسی و ترسیم الگوی مطلوب حکومت اسلامی در عصر غیبت از دقت و صراحت چندانی برخوردار نیست و عموما به ذکر کلیات اکتفا می کند، با این وجود نوآوری او در حوزه اندیشه سیاسی ذیل ویژگی های حاکم اسلامی در قالب «اولی الامر انتخابی» و ساختار حکومت اسلامی ذیل نوعی «جمهوری اسلامی» قابل ملاحظه است.

موضوع ملت سازی یکی از مهم ترین مقوله ها و مسایل تاریخ معاصر ایران است. بر این اساس، بایستی اذعان نمود که سیاست های ملت سازی و روند تشکیل ملت ایران در یک سده اخیر، دچار نوعی انقطاع تاریخی گردیده و مراحل نضج آن، هنوز به سرانجام مطلوب و نهایی نرسیده است. به همین دلیل در این تحقیق، ضمن اشاره به عدم تکامل تکوین ملت در ایران یک سده اخیر، به احصاء چالش های ناشی از این نقصان، به عنوان مصداق های عدم تکوین ملت و نیز ملت ناشدگی پرداخته ایم.

روش شناسی پژوهش: 

این تحقیق با روش علی و بهره گیری از چارچوب نظری ملت سازی کارل دویچ، به دنبال تبیین مسیله تحقیق، می باشد.

در راستای تاکید بر پرسش اصلی این پژوهش که مهم ترین چالش هایی که به واسطه گذار به ملت سازی ناقص، در ایران یک سده اخیر ایجاد شده اند، کدامند؟ یافته های تحقیق نیز بیانگر آن است که در ابعاد کلان، چالش هایی نظیر منازعات سرزمینی، تضعیف علقه های ملی و هویتی و نیز فعال شدن گسل های میان دولت و مردم، محصول فرآیند ناقص ملت سازی در ایران، می باشد. 

نتایج این تحقیق حاکی از آن است که این عدم تکوین ملت در ایران بر پایه یک الگوی متناسب، باعث کاهش سرمایه اجتماعی، تشتت و انشقاق اجتماعی شده و در نهایت وحدت ملی و انسجام در جامعه را خدشه دار نموده است.

واکاوی شیوه ها و روش های گسترش انقلاب اسلامی در عربستان سعودی، توسط ایران و اقدامات، شیوه ها و روش های ممانعت از گسترش انقلاب اسلامی، توسط عربستان سعودی محور اصلی این پژوهش است.

روش شناسی پژوهش: 

این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی با بهره گیری از منابع اصلی و اسناد موجود در مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه به شکل کتابخانه ای گردآوری شده است.

ایام حج همواره فرصت بسیار مناسبی برای آشنایی دیگر مسلمانان جهان با ماهیت آرمان ها و اهداف انقلاب اسلامی بوده است. از این رو ایرانیان به روش های مختلف به ویژه برگزاری مراسم برایت از مشرکان سعی در انتقال ارزش های انقلاب اسلامی، طی مراسم حج را داشته اند، تا سایر مسلمانان را با آرمان های انقلاب آشنا کنند. اما عربستان سعودی که از سرایت انقلاب اسلامی ایران به این کشور نگران بود، اقدامات و مخالفت های گسترده ای برای جلوگیری از گسترش انقلاب اسلامی انجام داد به نحوی که در دهه نخستین انقلاب اسلامی، روابط ایران و عربستان به تیرگی گرایید.

هرچند کشتار حجاج ایرانی در مکه مهم ترین عامل تاثیرگذار بر روابط دو کشور پس از انقلاب بوده، اما ریشه این حوادث بیش از آنکه ناشی از تفاوت نگرش در فلسفه حج، یا نحوه برگزاری آن باشد ناشی از ترس عربستان از صدور انقلاب اسلامی بوده است که باعث اقدامات و مخالفت های گسترده مذهبی و سیاسی و فرهنگی با ایران شد.

این مقاله در پی آن است که انقلاب اسلامی را در پرتو ساختارهای زمانی جامعه بررسی کند و با بکارگیری نظریه شتاب اجتماعی به این پرسش های اصلی پاسخ می دهد که چگونه در سال های متنهی به انقلاب فرایندهای مدرنیزاسیون به شتاب اجتماعی پیوند می خوردند؟ و چرا سازوکارهای شتاب اجتماعی به بی ثباتی اجتماعی انجامیدند؟ فرض این مقاله این است که «پیامدهای ناشی از نرخ های ناهمگون شتاب اجتماعی زمینه های اساسی را برای انقلاب اسلامی 1357 فراهم کردند».

روش شناسی پژوهش: 

برای تحلیل داده های نظری و تجربی این مقاله از روش اسنادی بهره گرفته شده و کوشیده تا نظریه شتاب اجتماعی را با تبیین انقلاب اسلامی تطبیق دهد.

یافته ها نشان می دهند که نرخ های گوناگون شتاب به مجموعه ای از ناهمسازی ها و کژکارکردی ها انجامیدند و فرایندهای شتابکاهی را در حوزه های اقتصاد، اجتماع و فرهنگ به راه انداختند، امری که به نوبه خود زمینه ساز انقلاب شد. شتاب فن آورانه به واسطه پیوند خوردن با درآمدهای نفتی موجب پدیده های شتابکاهی و کژکارکردی ناشی از شتاب شد. خرده نظام سیاست فرایندهای تفکیک خرده نظام های اجتماعی به مثابه پاسخی به فشارهای فزاینده شتاب اجتماعی را مسدود کرد. سرانجام نظام ارزشی مسلط در پرتوی این مناسبات اقتصادی و اجتماعی توان متقاعدکنندگی خود را از دست داد و نتوانست الگوهای کنش فردی و جمعی متناظر را شکل دهد.

در دوران منتهی به انقلاب، پدیده «شتاب کاهی ناشی از شتاب» زمینه را برای بی ثباتی اجتماعی فراهم آورد. همزمان دین به مثابه مجموعه منسجم و ریشه دار از ارزش ها و جهت گیری ها که در زندگی روزمره مردم جریان دارد یک جایگزین نویدبخش پیشنهاد داد و هنگامی که با رهبری قاطعانه و کاریزمایی امام خمینی(ره) همراه شد به نیروی پرتوان شتاب دگرگونی اجتماعی تبدیل شد.

این پژوهش در نظر دارد تا آموزه ایام الله را در آیات و روایات با دیدگاه امامین انقلاب مورد مطالعه قرار دهد و تلاش دارد تا به این پرسش پاسخ دهد که اصولا آیا رابطه ای میان آموزه یوم الله در آیات و روایات و یوم الله در مصادیق به کار رفته در سخنان رهبران انقلاب اسلامی وجود دارد؟

روش شناسی پژوهش: 

این پژوهش براساس روش توصیف و تحلیل داده های تطبیقی- مقایسه ای است.

یافته های پژوهش نشان داد که در آیات و روایات منظور از ایام الله حوادث سهمگین و نابود کننده و براندازنده جامعه ها و ملت های پیشین و به معنای یادآوری نعمت های خداوند در طول روزگار گذشته و سنت های الهی و حوادثی است که در میان جوامع بشری از خوش بیاری و نعمت بخشی یا بدبیاری و عذاب آنان رخ می دهد. از سوی دیگر در نگاه امامین انقلاب ایام الله شامل تمام روزهای است که در اتفاقات مختلفی در قرآن و روایت و در تاریخ انقلاب اسلامی به عنوان ایام الله ذکر شده است از روز بعثت انبیا تا حضور میلیونی مردم در تشییع پیکر سپهبد شهید سلیمانی در دی ماه سال 1398.

نتایج پژوهش نشان داد که «ایام الله» آنگاه به وجود می آید که سه رکن و عامل اساسی در آن وجود داشته باشد: دست قدرت الهی که اصلی ترین عنصری که ایام الله را می سازد، رهبری حکیمانه که برای وقوع «ایام الله»، وجود رهبر الهی ضروری است و در نهایت حضور همیشگی مردم.