نشریه آرایه های ادبی قرآن
پیاپی 1 (بهار 1402)

قاعده سیاق یکی از قواعد عرفی زبان و در زمره قراین پیوسته لفظی بوده که حجیت آن امری عقلایی است. استفاده از این قاعده در علومی چون فقه و اصول، بلاغت، تفسیر و علوم قرآن متداول است. نادیده گرفتن این قرینه در تفسیر قرآن و جدا نمودن آیات از سیاق آن ها، منجر به بروز خطا در کشف مراد خداوند و ابتلا به تفسیر به رای می گردد. با توجه به اینکه حضرت ابراهیم (ع) نقش مهمی در شکل گیری جامعه توحیدی داشته و داستان زندگی آن حضرت، آموزنده و پرفراز و نشیب است، داشتن تحلیل صحیح از آن ضروری می نماید. در آیات مربوط به این داستان برخی مفسران بر اثر نادیده گرفتن سیاق دچار آسیب گشته اند. به همین دلیل بررسی سیاق این آیات حایز اهمیت است. پژوهش پیش رو بر آن است تا با روش تحلیلی توصیفی و شیوه کتابخانه ای، گونه های استفاده از این قرینه را در آیات مورد بررسی قرار داده و بدین پرسش پاسخ دهد که گونه های کاربرد سیاق در کشف مراد الهی از آیات داستان حضرت ابراهیم (ع) چیست؟ در این راستا با بهره گیری از برخی تفاسیر فریقین کشف گردید که سیاق منجر به تضییق معنای"آل ابراهیم" و"تطهیر"و توسعه معنای امتنان می گردد؛ معنای واژه"صره"و مفهوم برخی عبارت ها از جهت خبری یا انشایی بودن توسط سیاق مشخص می شود. همچنین تعیین مرجع ضمیر در واژه های"الیه"،"شیعته"و "اذن"، و مصداق یابی کلماتی مانند ناس، بشری، بلد، والد و ولد از کاربردهای سیاق است. تفسیر صحیح استغفار حضرت ابراهیم (ع) و محدوده علم آن حضرت نیز با بهره گیری از این قاعده تبیین می گردد.

اعجاز قرآن کریم تنها محدود به یک جنبه خاص نیست بلکه هر سوره،آیه ،جمله ،کلمه و هر حرف و حرکتی اعجاز نهفته ای در خود دارد که جز با تدقیق در این کتاب آسمانی فهم آن میسر نیست. مقاله حاضر با رویکرد «بررسی وجوه دلالتی حذف وذکر حروف در قران کریم با تاکید بر حروف یاء و تاء » به بحث پیرامون اعجاز بلاغی و بیانی آیاتی می پردازد که این حروف در آنها در ثابت بوده و یا حذف گردیده است و تلاش نموده است تا با بررسی آرا و نظریات علما در این خصوص به این مهم بپردازد. در این رویکرد پس از تبیین جایگاه حروف در قرآن کریم ،مصادیق اعجاز بیانی این حروف مشخص گردیده است. این جستار که با هدف بررسی یکی از جنبه های اعجاز بیانی قرآن و به روش استقرایی و با شیوه مطالعات کتابخانه ای انجام پذیرفته است.در صدد پاسخ به این سوال اصلی است که علل بیانی حذف حروف در قران کریم چیست؟ در این سطور نگارنده کوشیده است ثابت نماید که ذکر حروف قصد القای معنایی را داشته و حذف آن معنایی دیگر را تبیین می نماید و به ویژه در آیات مشابه حذف یا ثبوت این حروف مبین معنایی متناسب با سیاق آیات می باشد و توازنی دقیق میان ذکر حرف و حذف آن وجود دارد.کلید واژگان:قرآن کریم ؛ایجاز حذف؛ اعجاز بیانی؛حرف یاء ؛حرف تاء

تضمین نحوی از مواردی است که در تفسیر قرآن نقش به سزایی دارد به گونه ای که می توان از این رهگذر به نکته سنجی های فراوانی در آیات قرآنی دست یافت.در این مقاله سه مبحث دنبال شده است. در اول مقاله تعریف تضمین و مباحثی مانند توجه به دو قسم تضمین، فواید تضمین، حقیقت یا مجاز بودن تضمین، تفاوت میان مسلک تضمین با مسلک جامع گیری و مانند آن مورد بررسی قرار گرفته است. سپس به إحصاء موارد تضمین در قرآن کریم پرداخته شده، کاربردهای مختلف برخی واژگان در قرآن ارایه گردیده، در مواردی که یک فعل وجوه مختلفی از معنی را افاده می کند، به آن وجوه اشاره شده است و برخی از دیدگاه های مفسران مورد نقد و بررسی قرار گرفته، و سرانجام نیز نوعی نگاه آماری به این بحث شده است. اولین مفسری که به باب تضمین اشاره کرده ولی تصریح به اصطلاح تضمین نکرده است شیخ طوسی (قدس سره) متوفای 460 قمری در تفسیر شریف التبیان است پس از ایشان در میان مفسران شیعه علامه ی طبرسی متوفای 548 قمری در تفسیر جوامع الجامع و حسین بن علی ابو الفتوح رازی متوفای قرن 6 در تفسیر روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن می باشد. هدف از تالیف این مقاله آشنایی بیشتر قرآن پژوه با بحث تضمین و نشان دادن اهمیت بحث تضمین در تفسیر آیات قرآن کریم می باشد.

تصویرپردازی و تصویرسازی از مهم ترین ابزارهای تاثیرگذار بر اندیشه های انسانی است. قرآن کریم مفاهیم معنوی و انتزاعی را به شکل ساخت های مادی مجسم سازی نموده و تصویرهای پویا و موثر در ذهن مخاطب می آفریند. به تعبیری میان امور معنوی و انتزاعی و ساختارهای حسی و مادی پیوند ایجاد نموده و مشترکات آن دو را برجسته و ملموس می سازد و مخاطب را به تفکر و تعقل وا می دارد. توصیف هنرمندانه یک پدیده، در بستر داستان مخاطب را دلباخته خود نموده و بهترین شیوه انتقال آموزه های دینی است. داستان حضرت موسی علیه السلام به عنوان گسترده ترین قصه قرآنی سرشار از تصویرپردای های زیبا است که احساسات و اندیشه مخاطب را به خود واداشته و او را شیفته خود نموده است. این پژوهش با بررسی عوامل تصویرسازی چون تشبیه، استعاره و کنایه در پی دستیابی به عوامل پدیدآورنده مفاهیم دینی است که سبب فرازمانی بودن قصه حضرت موسی علیه السلام و قابلیت الگوپذیری آن شده است.

زیبایی شناسی قرآن کریم در ساختاری مشخص که میان مفاهیم مختلف به شکل سازمان یافته ای ارتباط برقرار است، قابل درک می باشد. براین اساس تمامی مفاهیم و تعابیر قرآنی از یک نظام معنایی منظمی برخوردار می باشند که باید برای درک بیشتر آنها علاوه بر معنای واژه ها در فرهنگ لغت، آن را در دیگر حوزه های شناختی مورد بررسی قرار داد. از جمله کلماتی که نیاز به این زیباشناسی دارد واژه ارث می باشد که 35 بار در قالب 20 مشتق و در 20 سوره و 33 آیه به کار رفته است، اما توجه این تحقیق روی آیات 7 الی 14 و آیه 176 سوره نساء می باشد زیرا از این آیات احکام ارث آغاز می شود. در این پژوهش نویسنده درنظر دارد تا با اصطلاح شناسی، سبک مهندسی کلمات ومیزان سهم الإرث هریک از وراث زیبایی های تعابیر را در این آیات مشخص کند. باید گفت تعابیر موجود در آیات فوق الذکر، با نشانه های زیبایی در قرآن کریم از جمله چینش کلمات، اصل هدفمندی و اثرگذاری معنوی مطابقت دارد و از آنجا که ارث حق الناس است خداوند حکیم تقسیم آن را خود به عهده گرفته است و نه تنها حق هر حق داری را به صراحت بیان کرده است بلکه فراتر از آن رفته و خویشاوندان فقیر حاضر در مجلس را نیز مورد عنایت قرار داده است که این دقت نظر خود جلوه ای دیگر از زیبایی را به نمایش می گذارد.کلید واژه ها : آیات ارث، زیبایی شناسی، فرایض، کلاله، میراث، سهم الإرث

نظریه پیش نمونه، یکی از نظریات مهم در معناشناسی شناختی است که از نتایج مبحث مقوله بندی محسوب می شود. با استفاده از این نظریه می توان یکی از از ابزارهای موثر معناشناختی را برای تحلیل واژگان قریب المعنی در سیاق های مختلف قرآن به دست آورد؛ طبق این نظریه هر واژه دارای یک حالت مرکزی یا پیش نمونه ای دارد که در یک شبکه یا سیاق های مختلف توسعه معنایی پیدا می کند و با آن معنای مرکزی و پیش نمونه ای در ارتباط است. برای دستیابی به مراد و مفهوم سازی الهی، نخست به معنای پیش نمونه ای نیاز داریم سپس به شبکه معنایی، با معنای پیش نمونه ای معنای مادی یا اصلی واژه ها و با شبکه معنایی، معنای معنوی یا فرعی به دست می آید؛ بر این اساس، نوشتار حاضر سعی دارد تا با کاربست نظریه پیش-نمونه و با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی، معنای کانونی انجام کار را در شبکه معنایی و ساختار منسجم قرآنی استخراج کند. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که برای انجام کار در ساختار قرآنی واژگان (فعل، عمل، صنع) بیشترین کاربرد را دارند، این سه واژه نه تنها به یک معنا نیستند، بلکه هیچ کدام از آنها را نمی-توان در جای یکدیگر به کاربرد.

از صدر اسلام تاکنون پی بردن به آموزه های قرآن کانون توجه مفسران و اندیشمندان علوم قرآنی بوده و هست یکی از مفسران معاصر علامه طباطبایی است که مقبولیت علمی خاصی در جامعه تفسیری و حتی عامه مردم دارند و از آثار سر آمد ایشان کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» است که توجه عمیق به مطالب آن برای رسیدن به مراد واقعی آیات و پی بردن به معارف و آموزه های قرآن راهگشاست؛ از طرفی برخی آیات، بیانی کلیدی و رمز آلود دارند که یک دسته از این آیات «تمثیلات» هستد؛ هدف این نوشته تحلیل دیدگاه های علامه طباطبایی در مورد تمثیل در کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» بود، اهمیت مطلب این است که با تحلیل دیدگاه های ایشان در این رابطه می توان به بخشی از نکات کلیدی و نهفته در تمثیلات قرآن پی برد، داده های پژوهش در اکثر موارد علاوه بر کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن»، کتب تفسیری، بلاغی و لغوی بوده و بر اساس روش توصیفی تحلیلی یافته های پژوهش به این اشاره دارند که علامه طباطبایی آیاتی که در آنها واژه «مثل» و مشتقات آن است را تمثیل دانسته و ضمن اشاره به وجوه مشابهت ها، برداشتی عقلانی از آیات و روایات تفسیری دارند؛ البته برخی عبارات قرآنی که وی قایل به تمثیل هستند به دلیل آشکار نبودن «تشبیه» و «وجوه مشابهت ها» محل تامل است.

چند معنایی عبارت است از این که یک لفظ در عبارات گوناگون دارای معنایی متعدد باشد.درواقع چندمعنایی همان اشتراک لفظی است که در تفسیر و معنای آیات الهی و همچنین علوم قرآنی از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ نظر به اهمیت این بحث، در این پژوهش با روش کتابخانه ای و شیوه توصیفی تحلیلی، تلاش شد تا پدیده چندمعنایی در سوره بقره با محوریت المیزان مورد واکاوی و بررسی قرار گیرد. نتایج به دست آمده نشان می دهد که از نظر علامه طباطبایی، آیات قرآن دارای لایه ها و وجوه معنایی گوناگون است که از حیث معنی مراتب مختلفی دارند، در سوره بقره واژگان چندمعنا با توجه به اشتراک لفظی چون اثم، سبب، رویت، تربص وجود دارد. علامه در بحث اشتراک لفظی معتقد است که هر لفظ برای یک معنا وضع می شود؛ ولی وجود معانی متعدد برای الفاظ را نیز نفی نکرده و آن را صحیح می داند. سیاق هم یکی از شیوه های تحلیلی است که در وجوه و نظایر قرآنی تاثیرگذار بوده و حجیت آن امری عقلایی است و تنها قرینه متصل به آیه، سیاق است. علامه طباطبایی در همه جای المیزان از این روش کمک گرفته است؛ از این رو در همین سوره واژه رویت و تربص بیانگر بحث چند معنایی است. واژه‎های فسق در مبحث حقیقت و واژگان قلب و اشتراء نیز با توجه به جنبه مجاز آن مورد بررسی قرار گرفته است. کنایه نیز سبب چندمعنایی در قرآن کریم در واژگانی چون مس و تدلوا در این سوره از منظر علامه بیان شده است.

در این نوشتار ما برآنیم تا تعریفی روشن و متقن از «تاویل قرآن مجید» ارایه نماییم که فاقد اشکالات وارد بر سایر نظریات و پاسخگوی ابهامات مطرح در این باب باشد. بدین منظور ابتدا به بررسی معنای لغوی «تاویل» پرداخته وبا بررسی معانی مختلف این واژه اثبات نموده ایم که «تاویل» یک معنای حقیقی بیشتر ندارد که گاهی به صورت وصفی به کار می رود و عبارت است از:«حقیقت و باطن شیء و مراد و مقصود و هدف از آن، که شیء از آن سرچشمه گرفته و به نحوی آیه و نشانه و حامل آن است‏» و گاهی به صورت مصدری به کار می رود که عبارت است از:«بازگرداندن شیء به آن حقیقت و باطن». این معنی جامع تمامی معانی دیگر «تاویل» بوده و این واژه در تمامی موارد استعمال، یا در همین معنای جامع به کار رفته است و یا به واسطه ی وجود قرینه ای در لوازم یا آثار یا مصادیق آن؛ سپس با بررسی موارد استعمال «تاویل» در قرآن مجید، اثبات نموده ایم که این واژه در تمامی موارد استعمالش در کتاب الهی نیز در همان معنای جامع به کار رفته و بر این ادعا شواهدی از آیات ارایه نموده ایم؛ سپس دیدگاه های مختلف در مورد چیسیت و ماهیت تاویل قرآن کریم را بررسی نموده و در نهایت با الهام از آیات قرآن مجید و روایات اهل بیت عصمت علیهم السلام و برخی براهین فلسفی، اشاره ای اجمالی به چیستی و ماهیت تاویل و حقیقت قرآن مجید نموده ایم. بر این اساس، روش مورد استفاده در این نوشتار تلفیقی از معناشناسی و روش برهانی فلسفی است.

قرآن کریم از جایگاه ام الکتاب نازل شده است تا مخاطبان خود را که نوع بشراست به مقصد نهایی خلقت یعنی رستگاری هدایت کند؛ در این راه در بیان معارف عمیق و والای خود که راه رسیدن به کمال انسانی است، فصیح ترین و بلیغ ترین اسلوب های ادبی رایج در آن زمان را به کاربرده است و از آنجایی که فهم صحیح قرآن درگرو آشنایی با این اسالیب است، کنایه نیز به عنوان یک اسلوب بیانی، نمود و جایگاه خاصی در قرآن دارد به طوری که در بسیاری از آیات ازجمله آیات بشارت و انذار زبان قرآن زبان کنایی است. آنچه ضرورت انجام این پژوهش را موجه می سازد،فهم بهتر مراد الهی در وسعت بخشی جملاتی که در آن فن کنایه در قالب مدح، ذم، اختصار، مبالغه، رعایت ادب، پرهیز از آوردن الفاظ قبیح و... به کار رفته است و در واقع انسان را به سوی درک بیشتر حقایق و معارف قرآن می کشاند تا ضمن یافتن راه صحیح زندگی، زیبایی های ادبی آن را دریابد و از آن لذت ببرد. بر اساس تحلیل آماری بیشترین کنایه های به کاررفته درآیات قرآنی مذکور کنایه از نوع موصوف به شیوه تلویح است.

 قرآن در نهایت بلاغت بر پیامبر (ص) نازل شده و مملو از اسرار بلاغی است که یکی از وجوه اعجاز قرآن است. در زمان نزول قرآن، ادراک زیبایی های آیات، بر اساس فهم فطری بود؛ زیرا مخاطبان اولیه قرآن صاحب ذوق سلیم بودند. از قرن دوم با تاسیس علوم بلاغت این ادراک فطری به ادراک علمی مبدل گشت. علم بلاغت در قرن هفتم و هشتم توسط سکاکی و قزوینی به بالندگی رسید و به سه علم ؛ معانی، بیان و بدیع، تفکیک گردید که هرکدا م برای فهم بعدی از رسایی کلام است؛ همانطور که علم بدیع، برای زیبا نگری کلام است.باتوجه به نقش علم بدیع در زیبایی شناسی آیات قرآن ، مساله تحقیق این است که چه تعدادی از فنون بدیعی، در آیات سوره بروج به کار رفته است؟ نسبت کار برد فنون لفظی و معنوی در این سوره چگونه است؟ پرکاربرد ترین آنها در این سوره کدام است؟قلمرو تحقیق ، فنون بدیعی مد ون در دو اثر بلاغی خطیب ؛ تلخیص المفتاح و الایضا ح می باشد. تحقیق با روش تحقیق توصیفی، باهدف پاسخ به پرسش های فوق صورت گرفته است.یافته های تحقیق نشان از این که دارد که نوزده فن از فنون بدیعی مدون در دو اثر خطیب، در آیات سوره بروج مشهود است. نسبت کار برد، فنون لفظی در این سوره از فنون معنوی، بیشتر است. پرکاربرد ترین فن در این سوره، دو فن، سجع و طباق است. تجلی این همه زیبایی بدیعی در 22 آیه ی نسبتا کوتاه، نشانه اوج زیبایی این سوره است.

جملات شرطی، از مهم ترین جملات قرآن با توجه به معانی والای این کتاب است. بحث جملات شرطی در بلاغت زمانی مطرح می شود که حروف شرط باتوجه به یکسان بودن سطحی معنا هر کدام در جایگاه مخصوص خود است. در میان ادات شرط، «إن» و «إذا» جایگاه بالاتری دارند، زیرا «إن» افاده شک در شرط و «إذا» افاده یقین در شرط می کند، اما در قرآن برای اغراض مختلف گاه جابه جا به کار رفته اند. پژوهش حاضر با روش توصیفی، تحلیلی به بررسی حروف «إن» و «إذا» در سوره زمر پرداخته و نتیجه حاصل آن بود که حرف «إن» در سوره زمر به طور کامل از معنای اصلی آن خارج شده و بیشتر و با توجه به سیاق آیات سوره زمر که در باب توحید و معاد و انذار کفار و مشرکان است، با غرض توبیخ و سرزنش به کار رفته است؛ «إذا» نیز با توجه به معنای آیات که برای عموم انسان ها است و درباره توحید و معاد بحث می کند، به صورت کامل در جایگاه اصلی خودش به کار رفته است. همچنین افعال به کار گرفته شده برای «إذا» بیشتر ماضی است که گویا شرط در آینده، در گذشته اتفاق افتاده و برای «إن» غالبا مضارع است تا نشان دهد مطابق با غرض آیات، حدوثی است.