فصلنامه نفس
سال دهم شماره 3 (پاییز 1402)

جامع ترین مفهوم معرفتی قرآن، کلمه حکمت است. مصداق مطلق خیر کثیر در قرآن، به تعبیر شریف این کتاب آسمانی، حکمت است: یوتی الحکمه من یشاء ومن یوت الحکمه فقد اوتی خیرا کثیرا وما یذکر إلا اولو الالباب(بقره 269) خداوند به هرکه بخواهد حکمت می دهد و به هرکه این عطیه را بخشید بدو خیر کثیر اعطا نموده است. اما این معنا که به نظر می رسد از عطایای خاص خداوند به پیامبران است خاص پیامبران نیست و به غیر آنها نیز عطا شده است من جمله لقمان. دقیقا از همین روست که ابن عربی در باب 371 فتوحات مکیه اشاره می کند با ختم نبوت باب وحی بسته شد اما باب حکمت تا ابدالآباد مفتوح است و گشوده.
لیک نکته بسیار مهم در ادراک مفهوم حکمت (در قرآن) تاکید و درک کامل این معناست که حکمت، ایده و مفهوم صرف نیست بلکه معنایی است ناگسسته با عمل یا به عبارت دارای پیوندی وثیق با ظهور و تحقق معنا در عمل.
در این مقاله چنین مفهومی از حکمت مورد توجه و تاکید قرار گرفته است. همان مفهومی که به عنوان عقبه نظری دوران طلایی تمدن اسلامی امکان ظهور تمدن را در فرهنگ اسلامی سبب گردید. ذکر مصداقی در معماری اسلامی ایرانی تحت عنوان «رون» و ارایه شاهد مثال آن از قرآن و نیز نسبت هر دو با سلامتی انسان، تصویر دقیق حکمت است. یعنی ایده ای که منجر به تحقق و ساختار در حیات انسان می گردد و یا عملی که منتج از ایده و معنا است.

یکی از عوامل مهمی که می تواند ریشه بعضی از مسایل ومشکلات زندگی فردی واجتماعی انسان را توضیح دهد ، اختلال و عدم توازن در تعامل و توجه بین  عرصه های مختلف زندگی فردی و اجتماعی انسان است .از جمله موضوعاتی  که در این رابطه می تواند مورد توجه قرار گیرد، توسعه وتعمیق اجتناب ناپذیراطلاعات و دانش جدید در عرصه های مختلف زندگی انسان است که  موجب تخصص گرایی افراطی گردیده است ، با توسعه تخصص ها و رشد نامتوازن آن ها ونبودن ظرفیت های مدیریتی متناسب برای هم افزایی بین این تخصص ها ، از یک طرف وتاثیرات متقابل زیر نظام های سامانه کلی نظام اجتماعی روی یکدیگر، موجب شده است،  یک سلسله آسیب هایی درتعامل وکارکردهای نظام سلامت و نظام فرهنگی جامعه بوجود آید .
اگر «حکمت به معنای علم با ارزشی است که توام با عمل باشد » یا«دانشی  است که آدمی به کمک آن افعالش را از روی تدبیر و اتقان انجام می دهد»،یا«به معنای رسیدن به حقیقت به وسیله علم و عقل است.»   می توان هرنوع تدبیر برای کاهش آسیب های تخصص گرایی در نظام سلامت وافزایش آثار مثبت این پدیده را در تحولات فرهنگ عمومی، بخشی از کاربرد حکمت در تعامل نظام سلامت و فرهنگ عمومی دانست.
شناسایی و چاره اندیشی برای  کاهش یا بر طرف کردن این اختلالات وناهماهنگی ها، می تواند. نقش موثری در افزایش کارایی نظام سلامت جامعه داشته باشد.
در این مقاله با تشریح کارکرد فرهنگ در تسریع پیشرفت جامعه و نسبت آن با تحولات نظام سلامت با توضیح تعدادی از عوامل فرهنگی تخریب کننده کارایی و اثربخشی نظام سلامت، به شناخت عالمانه تر اختلالات تخصص گرایی افراطی و لزوم تقویت مبانی فکری و بینشی جامعه پزشکی و پرستاری کشور می پردازیم و در ادامه به عنوان ابزاری برای کاهش این نواقص، تلاش شده است با تشریح رابطه دین، فرهنگ با نظام سلامت، گامی هرچند مقدماتی در شناخت این تعاملات برداشته شود و برای ادامه مطالعات پیشنهاداتی عرضه شود.

 طب حکمت بنیان گرچه قدمتی صدها ساله دارد؛ ولی به خاطر وقفه در پرداختن به آن، نیازمند بازبینی، تبیین و تحلیل بیشتر آن همین طور به روز کردن روش ها و رویکردها است. این مطالعه ضمن معرفی مبانی تحقیق در طب حکمت بنیان، به روش های کاربردی در آن توجه میکند و ضرورت آشنایی و توجه به روش شناسی پژوهش آن تحلیل می شود.

 تمامی اسناد معتبر در موجود و در دسترس مرتبط با استفاده از جستجوی کتابخانه ای و اینترنتی مشخص و مطالعه شدند. متون علمی مرتبط با روش شناسی تحقیق در مطالعات کمی و کیفی موردتوجه قرار گرفتند و با عنایت به مطالعات تجربی حکمایی چون ابوعلی سینا، جرجانی و رازی مقایسه ای عمیق بین روش شناسی تحقیق در عصر حاضر با روش های به کار گرفته شده حکمای پیشین انجام شد.

 حکمای نام آور ایرانی از روش های متعددی برای اثبات اثرات درمانی خود استفاده می کرده اند و علاوه بر روش های عقلی و قیاسی، از روش های تجربی نیز برای شناخت کیفیت داروها و چگونگی تاثیر آنها بهره می برده اند. آنها اغلب شاخص های تحقیق که امروز مورد تایید و تاکید پژوهشگران است را رعایت می کرده اند. در مطالعات طب حکمت بنیان، باتوجه به ماهیت چندوجهی آن برخلاف تحقیقات طب نوین، نیازمند تحقیق چندرشته ای، بین رشته ای و میان رشته ای هستند.

 برای تبیین زوایای مختلف طب حکمت بنیان و استقرار آن در مسیر درست نیازمند تحقیقات گسترده در این موضوع هستیم. مطالعات فرارشته ای می تواند به افزایش عمق، وسعت و ادغام آرای محققان در تبیین طب حکمت بنیان موثر باشد. آموزش روش های تحقیق در طب حکمت بنیان برای دانشجویان، دانش پژوهان و افرادی که علاقه مند به تحقیق و شناخت زوایای مختلف آن هستند ضروری است.

«حکمت» به معنای اتقان و استواری در عمل و بازداشتن از کج روی است و نوعی حالت و ویژگی درک و تشخیص است که فرد به وسیله آن می تواند حق و واقعیت را درک کند و مانع از فساد شود و کار را محکم و استوار انجام دهد. در واقع، «حکمت» یک حالت نفسانی و صفت روحی است نه رفتار خارجی و بیرونی. در «حکمت» دو عنصر علم و عمل نهفته است که هر دو از بالاترین درجه صحت و سلامت برخوردار هستند. پس اگر انسان عالم باشد اما آن جا که باید عمل کند عمل نکند یا اهل عمل باشد اما اصول علم خود را نداند «حکیم» نیست.
«حکمت» می تواند از سه طریق به یاری «طب» آید: 1 تعریف مبانی طب و سازماندهی طب 2 اندیشه ورزی عمیق پیرامون مسایل مهم و اساسی علوم سلامت و طب 3 کسب مهارت شناختی. از این رو، در قدیم به «طبیب» از آن جهت «حکیم» می گفتند که «طبیب» علاوه بر آگاهی از دانش طبی دارای معرفت عمیق بوده و در رفتار خویش با بیماران نیز نهایت مدارا و خوش رفتاری را از خود نشان می داده است به همین جهت از جایگاه و احترام خاصی در جامعه برخوردار بوده است. گرچه در قرن اخیر شاهد جدایی کامل «پزشکی» از «حکمت» بوده ایم و از رواج استعمال این کلمه و اطلاق «حکیم» در پزشکی کاسته شده ولی ضروری به نظر می رسد که دگرباره واژه ی «حکمت» در پزشکی احیا گردد.

«طب حکمی ایران»، و «طب حکمت بنیان» دو عبارتی هستند که گرچه دقیقا با همین الفاظ در متون طبی حکیمان بزرگ پیشینه ای ندارند اما نگارنده، آن دو را در طی پانزده تا ده سال پیش با نظر به زندگی و آثار مکتوب حکیمان متبحری همچون علی بن عباس اهوازی، ابوعبدالله حسین سینا، محمد بن زکریای رازی، ابن نفیس قرشی، سیداسماعیل جرجانی، و قطب الدین شیرازی پدید آورده و آن دو نام یعنی «طب حکمی ایران»، و «طب حکمت بنیان» را بنا به اخبارشان از ماهیت و تبار معرفتی طب، و شمول آنها بر شبکه دانش /روش های عقلی و تجربی حکیمان و طبیبان، در قیاس با نام های دیگری که در طی پنج دهه گذشته به مکتب طبی حکیمان نسبت داده شده، ترجیح داده است و از این دو نام تعبیری دارد که موکدا به ساختار جامع دانش طبی فیلسوف پزشکان کهن، و روش آنان در شناخت احوال تنی و روانی انسان، و تعامل نفس بدن، و اندرکنش آدمی با محیط زنده و غیرزنده پیرامونش بازمی گردد، و با این حال، چنین رجوعی را بطور مطلق برای ادراک و حل مسایل پیچیده و بغرنج زیستی روانی و شناختی انسان تنیده در انواع دگرگونی های شتابان و بحران های نوپدید جهان امروز کافی نمی داند؛ و هم برای نیل به مقاصد علمی و هم برای بهی بخشی و درمان دهی به مردمان، آن را نیازمند بهسازی و نوسازی از طریق رویکرد سیستمی به صحت و مرض، شناخت جزء و کل در صورت بندی و حل مسایل سلامت، توجه به تلازم و تعامل معقول و محسوس در نگاشت طبی، به جای آوردن الگوی «فیلسوف پزشک» و «جان تن پزشکی»، جامعه نگری و آینده پژوهی، التزام به رویکرد میان رشته ای، و تفکر انتقادی خلاق می داند.

در سراسر جهان، طب سنتی یا پایه اصلی ارایه مراقبت های بهداشتی است یا به عنوان مکمل آن عمل می کند. در برخی کشورها، طب سنتی یا طب غیر متعارف را می توان طب مکمل نامید. قطعنامه مجمع جهانی بهداشت در مورد طب سنتی مصوب 2009، از مدیر کل سازمان بهداشت جهانی درخواست کرد استراتژی طب سنتی 2005-2002 را بر اساس پیشرفت کشورها و چالش های جدید فعلی در زمینه طب سنتی به روز کند و پس از آن استراتژی طب سنتی 2023-2014 مجددا ارزیابی و بر اساس آن استوار شد که مسیر طب سنتی و طب مکمل را در دهه آینده تعیین می کند. طب سنتی و مکمل تقریبا در همه کشورهای جهان یافت می شود و تقاضا برای خدمات آن در حال افزایش است. طب سنتی با کیفیت، ایمنی و کارایی ثابت شده، به هدف تضمین دسترسی همه افراد به مراقبت کمک می کند. اکنون بسیاری از کشورها نیاز به توسعه یک رویکرد منسجم و یکپارچه برای مراقبت های بهداشتی را درک می کنند که به دولت ها، پزشکان مراقبت های بهداشتی و مهمتر از همه، کسانی که از خدمات مراقبت های بهداشتی استفاده می کنند، اجازه می دهد تا به طب سنتی و مکمل به شیوه ای ایمن، محترمانه، مقرون به صرفه و موثر دسترسی داشته باشند. در این مطالعه سعی می شود با بررسی منابع و مقالات، مروری کوتاه بر تاریخچه طب سنتی و انواع آن، استراتژی طب سنتی و مکمل سازمان بهداشت جهانی و چند تجربه استفاده از طب سنتی در بحران جهانی کرونا اشاره گردد.

اخلاق جزء جدایی ناپذیر طبابت و تاریخ آن به شمار می رود و  طبیب  در متون گذشته تا کنون در همه کشور ها از جمله ایران به عنوان انسانی دارای شایستگی علمی و اخلاقی معرفی شده است. احساس تعهد، مسیولیت، تلاش برای کاهش آلام بشر و صبر و مهربانی از جمله ویژگی های اخلاقی مورد تاکید در متون طب ایرانی است که در کتب اعصار و قرون قبل و پس از اسلام وجود دارد. که شاید اوج تاکید بر مبانی اخلاقی در متون طب ایرانی را در کتاب قانون ابن سینا به وضوح می توان یافت که در این مقاله مروری بر نکات مد نظر این کتاب برای اخلاق طبابت نیز صورت گرفته است و اطلاعات این مقاله از جست وجوی کتب تاریخی طب ایرانی و  جلدهای مختلف کتاب قانون و کتب و مقالات گوناگون نگاشته شده در زمینه ی اخلاق در  طب ایرانی دست آمده است.

با طرح مفاهیم «حکمت اسلامی» و تاکید مقام معظم رهبری بر تحقق « تمدن نوین اسلامی با هویت اسلامی – ایرانی» ابتدا تعریفی « اجمالی و اجماعی » از رشته معماری با عنوان « مهندسی + هنر» و سپس تعریف جامع و حکیمانه از این رشته با عنوان « آباد کردن فضا و محیط زیست انسانها ، متناسب با نیازهای مادی و بستر ساز نیازهای روحی ، تکاملی و اختیاری آنها»، در ادامه با روش تحقیق «کیفی ، کلی و همه جانبه نگر» ، مبتنی بر منابع خطاپذیر « عقل و اجماع خبره گان» و منابع خطاناپذیر « قرآن و سنت معصومین(س)  » در طول یکدیگر ، تعریف جامعی از انسان با بهره برداری ، از حدیث حضرت علی(ع) ارایه و نیازهای چهار نفس « گیاهی ، حیوانی ، عقلانی و روحانی» انسانها مطرح خواهد شد.
   در ادامه نظریه داوری شده و تایید شده « نسبت اسلام با فرآیندهای انسانی نظیر خلق آثار هنری و معماری و شهرسازی» مطرح و اثبات میشود که مکتب اسلام در سه مرحله از ساختار پنج مرحله ای در فرآیند های انسانی مستقیما مطالبی را مطرح و در دو مرحله بعد نیر با ارایه اصولی فرازمانی و فرامکانی آن دو مرحله بعدی را نیز قابل ارزیابی و نقد قرار میدهد.
   در جمع بندی و نتیجه گیری برای خلق بیمارستان حکمت بنیان چهار عنصر بنیانی در آثار معماری یعنی « ایده های فضایی – هندسی ، آرایه ها و تزیینات ، نمادگرایی و معناگرایی ، ارتباط با طبیعت » طرح  و در باره آنها راه حلهایی ارایه خواهد شد.