نشریه مطالعات نقد ادبی
پیاپی 22 (بهار 1390)

با گرایش ایرانیان به تشیع فصل جدیدی در ادبیات پارسی گشوده شد. از دیگر سو شخصیت برجسته حضرت علی (ع) باعث شد حتی شاعران غیر شیعه ایرانی نیز زبان به مدح او گشایند و در فضلش سخن برانند. یکی از مسایل مهم در تاریخ اسلام مساله «وصایت» و جانشینی حضرت علی (ع) به عنوان خلیفه پس از رسول خدا (ص) است که در ادبیات پارسی و تازی بازتاب داشته است. با روی کارآمدن سلسله صفویه (907 ق. به بعد) این مساله در ادبیات پارسی با کمیتی قابل ملاحظه مطرح شد تا بدانجا که این پندار برای برخی پدید آمد که خاستگاه این اندیشه همان دوره صفویه است. این نوشتار برآن است که به بررسی این مساله بپردازد و روشن کند که قدمت این اندیشه به قدمت ادبیات پارسی پس از اسلام است هرچند که نویسنده ادعای «استقصاء تام» ندارد که در آن صورت «مثنوی هفتاد من کاغذ شود». سروده ها به ترتیب تاریخی تا پایان سده نهم هجری مورد بررسی قرار گرفته اند با توضیحاتی کلامی و تاریخی .

پیشرفت و تجلی هر پدیده ایی با تجزیه و تحلیل و موشکافی مطالب و مسایل آن امکان پذیر و برعکس پسرفت آن با اهمال این امر است، ادبیات و موضوعات آن نیز از این قاعده مستثنا نیست چنانکه این موضوع در گذشته در میان مسلمانان و امروزه در میان جویندگان علوم مشهود است. یکی از موضوعات ادبیات، علوم بلاغی و از آن میان علم بیان و در مباحث علم بیان مبحث کنایه و تعریض است که برخی در گذشته و حال (و شاید آینده) این دو را یکی می دانند حال آنکه ظرایف و ریزه کاریهای این دو، این دو را از هم جدا می سازد که در این مقاله در حد توان با ذکر شواهد و تعاریف به این موضوع پرداخته شده است و گاهی به مسایل جانبی این دو موضوع مانند تلمیح و اشاره و رمز نیز اشاراتی رفته است.

سپیده کاشانی از شاعران متعهد انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی به شمار می رود که زندگی،اشعار و اندیشه های وی به لحاظ بیان مضمون های دینی،انقلابی،ادبیات پایداری و دفاع مقدس و بازتاب روی دادهای انقلاب اسلامی و جبهه و جنگ قابل توجه و بررسی است.در این جستار،ضمن معرفی سپیده و آثارش کوشش می شود،ابتدا،دوران شاعری اش و پس از آن ویژگی های سبکی وی از جنبه های:قالب های شعری و مختصات بیانی و ادبی تحلیل و بررسی و سپس به تحلیل محتوایی و بررسی مضمون ها و درون مایه های اشعارش پرداخته شود. آثار ادبی سپیده بیشتر منظوم است که به همراه تنها اثر منثورش منتشر شده است.هر چند،سبک شعر سپیده بیشتر کلاسیک نو است،اشعار وی هم به قالب های سنتی است و هم به شیوه ی نیمایی.دوران شاعری سپیده به دو مرحله ی پیش از انقلاب و پس از انقلاب تقسیم می شود و حوادث سیاسی،اجتماعی هر دو دوره،به ویژه دوره ی دوم، در آثارش تاثیر زیادی می گذارد. سپیده بیشتر شاعر زمان خود است و در خدمت انقلاب،دفاع مقدس و ارزش های اسلامی.شعر وی هرچند،اغلب به لحاظ پیام رسانی و بیان مضمون ها و درون مایه ها اهمیت دارد،با این حال برخلاف بیشتر شعر شاعران انقلاب از صورخیال و زیبایی های سخن نیز برخوردار است. مهم ترین مضمون ها و درو ن مایه های شعر سپیده عبارتند از:غفلت ستیزی و دعوت به بیداری،انتظار موعود،حماسه ی حسینی،شهادت و شهید،ادبیات پایداری و جبهه و جنگ،آموزه های دینی،قسط و عدل،مدح و منقبت پیامبر و ایمه،ستایش شخصیت های دینی،انقلابی و ادبی،سوگ سروده ها،مفهوم زندگی و مرگ و... این موارد،با تجزیه و تحلیل آثار،زندگی و اندیشه های سپیده و با بهره جستن از پژوهش ها و نوشته های پراکنده در این زمینه، تحقیق و بررسی شده است.

اعتقاد به نیکی و پلیدی و نزاع دایمی آنها، پیروزی نیکی و نتیجه آن که نظم می باشد و نیز پیروزی پلیدی که پیامد آن آشوب است نه تنها موضوع زندگی روزمره ما انسانهاست بلکه یکی از ارکان اصلی حماسه ماندگار شاهنامه فردوسی است. نظام دو قطبی با تفاوتهایی نسبت به شاهنامه در حماسه آلمانی سرود نیبلونگن نیز ساختار تحول شخصیتی قهرمانان اصلی داستان را تبیین می نماید. درکل از بررسی دو اثر حماسی ایرانی شاهنامه فردوسی - سروده شده در قرن 11 میلادی - وآلمانی سرود نیبلونگن - سروده شده در قرن 13 میلادی - می توان نتیجه گرفت، انسان متعادل که در بدو امربا طبیعت در وحدت قرار دارد در پی نقصان در قوه خردش توسط نیروها یا همان خصلتهای پلیدی یعنی رشک، خشم، کین، آز و نیاز گمراه می شود. انسانی که دیگر در وحدت با طبیعت نیست به یاد آنچه از دست داده است داستانهای اسطوره ای را در قالب حماسه روایت می کند.

پس از آنکه بدیع الزمان همدانی کتاب مقامات خود را نگاشت بسیاری از نویسندگان پس از وی به پیروی از او به نگارش مقامه پرداختند که در همه آنها سبک و سیاق مقامات بدیع الزمان به چشم می خورد. در این میان زمخشری دانشمند برجسته ایرانی از توجه مردم به نثر فنی و مسجع مقامه استفاده می کند و به نگارش کتاب "المقامات" می پردازد و در آن ضمن کاربرد آرایه های گوناگون ادبی در نثری مسجع، گنجینه لغوی و مهارت نویسندگی خویش را به خدمت می گیرد تا به جای تعلیم شیوه های حیله گری و گدایی به تعلیم مکارم اخلاقی و صفات والای انسانی بپردازد . مقامات زمخشری بر خلاف دیگر مقامات، نه راوی دارد و نه حوادثی در آن به وقوع می پیوندد .این مقامات خالی از هزل و طنز است و اسلوب آن بجای داستان، پند و موعظه است. زمخشری خود به شرح مقاماتش پرداخته است و شیوه مقامه نویسی او در برخی از مقامه نویسان پس از وی تاثیر نهاده است.

بحث پیرامون امثال القرآن با تنوع خاص و شگرف خود از جمله مباحث مهم در حوزه علوم قرآنی است. پیام اساسی امثال القرآن بیان حکمتها، لطایف، عبرت پذیری و هوشیاری عنوان شده است. این مقاله نه درصدد بحث پیرامون مضامین و مفاهیم اینگونه امثال است، بلکه قصد آن دارد که ابتدا به ارایه تقسیمات مختلف مثل در قرآن پرداخته که به نوبه خود به بخش هایی چون تشبیهات تمثیلی، مثلهای قیاسی، توصیفی، تاریخی، فردی و رمزی تقسیم می شود و سپس به دسته بندی امثال برگرفته از قرآن که در زبان فارسی کاربرد فراوان یافته اند همت گمارد.

از فراگیرترین ساختارهای اجتماعی در حوزه دین که جایگاهی ویژه برای ذکر خدا دارد و به همین منظور نیز برای اولین بار در قرن اول هجری به دست پیامبر اسلام (ص) بنا شده ، مسجد است. این مکان مقدس مهمترین جایگاه مذهبی و تاریخی در هر شهر و عظیم ترین پایگاه عبادی و معنوی برای هر فرد و محل نیاز ، سجود، خشوع و خضوع به درگاه قادر متعال است. در قرن اول مساجد علاوه بر محل انجام فرایض و اقامه نماز ، نهادی دینی، فرهنگی، سیاسی ، اجتماعی و نظامی نیز به شمار می رفت. میزان توجه اسلام به مسجد و اهمیت آن به قدری زیاد است که پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: "روز قیامت مسجد از خالی بودن، قرآن از محجور بودن، عالم از در بین جاهلان بودن ،شکایت خواهند کرد." در این مقاله سعی شده کارکردهای دینی ، فرهنگی ، سیاسی و نظامی مسجد در قرن اول هجری و اهمیت آن در صدر اسلام بررسی گردد.

سرزمین کهنسال ایران از دیرباز مهد پرورش دانشمندان و ادیبان بسیاری در زمینه های مختلف بوده است که آثار بازمانده از آنها جایگاه خاصی برای این کشور در میان سایر ملل جهان به وجود آورده است .در بین شهرهای هنر پرور این سرزمین نیز برخی از آنها، مقامی بس رفیع به خود اختصاص داده اند که شهر اصفهان از آن جمله می باشد. مدیحه سرایی یکی ازمضامین شعری مشهور در میان سروده های شاعران اصفهانی عربی سرای در عصر عباسی می باشد که حجم وسیعی از منظومات ایشان را به خود اختصاص داده است. شاعران اصفهانی نیز همانند بسیاری دیگر از معاصران خود گاه به تقلید ویا نوآوری در سروده هایشان اقدام نموده اند که برخی از این تغییر و تحولات در ساختار قصیده، مضمون و الفاظ آن قابل توجه می باشد. از جمله شاعران اصفهانی عربی سرای در این غرض شعری می توان به ابو سعید رستمی، حسن بن سلمان نهروانی اصفهانی، ابو عبدا... حسینی نطنزی، ابن هیثم و بدیع الزمان دوایی اشاره کرد.