نشریه پژوهش های سیاسی و بین المللی
پیاپی 38 (فروردین 1398)

تهران به عنوان بزرگترین شهر و پایتخت ایران، از ویژگی های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خاصی از منطقه برخوردار می باشد. واقع شدن در گذرگاه ارتباطی آسیای شرقی و مرکزی با اروپا، دارا بودن نقش مهم و تاثیر گذار در معاملات نفتی و گازی جهان، دارا بودن نقش سیاسی مهم و پر اهمیت در منطقه ژیوپلیتیک خاورمیانه و برعهده داشتن یک نقش راهبردی و هماهنگ کننده در جهان اسلام، شهر تهران را تبدیل به یکی از مهمترین و با اهمیت ترین مکان های شهری منطقه تبدیل کرده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که شاخص تعاملات اقتصادی فرامرزی می تواند 58درصد از متغیر جهانی شدن تهران را توجیه کند که این مقدار همبستگی بسیار قابل توجه است. پس از آن، شاخص های همزیستی فرهنگی – سیاسی (R2=0.634)، روابط بین المللی (R2=0.508)، تبادل دانش و اطلاعات (R2=0.373) و تسهیلات خدماتی و مالی (R2=0.337) به ترتیب بیشترین همبستگی را با متغیر جهانی شدن تهران دارند. همچنین بر مبنای روش تحلیل مسیر مقدار اثر کل شاخص ها به ترتیب برای شاخص همزیستی فرهنگی - سیاسی 0.588، تعاملات اقتصادی فرامرزی 0.578، روابط بین المللی 0.456،تسهیلات خدماتی و مالی 0.416 و تبادل دانش و اطلاعات 0.370 است. با توجه به اینکه مقدار ضریب کل در تمامی شاخص ها بیش از 0.3 است، از این رو شاخص ها درون زا بوده و تحت تاثیر یکدیگر قرار دارد و مقدار تاثیرشان بر جهانی شدن واقعی است.

سیاست خارجی ترکیه قبل از 2002 یک سیاست خارجی به مراتب غرب گراتر و تک بعدی تر بود و این کشور بخش عمده سیاست های خود را در جهت رابطه با غرب شکل داده بود. اما با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، و با توجه به نگاه اسلامی آنها، سیاست خارجی ترکیه متحول شده و از یک سیاست تک بعدی تبدیل به یک سیاست خارجی چندبعدی، عمل گرا و منافع محور در محیط پیرامونی و جهانی شد. یکی از ابعاد مهم این سیاست خارجی متحول شده، توجه به مناطق پیرامونی و کشورهای همسایه و اسلامی به منظور افزایش نقش و جایگاه ترکیه در این مناطق می باشد. هدف این مقاله تاثیر اسلام گرایی حزب عدالت و توسعه بر سیاست خارجی کشور ترکیه می باشد. بنابراین، نظریه پیوستگی جیمز روزنا که به شناسایی عوامل نقش آفرین در سیاست خارجی می پردازد، می تواند الگویی مناسبی برای تبیین این وضعیت باشد. براین اساس، نوشتار حاضر در صدد است به این مساله پاسخ دهد که اسلام گرایی حزب عدالت و توسعه چه تاثیری بر سیاست خارجی کشور ترکیه داشته است؟ فرضیه بر آن است که از زمان روی کار آمدن این حزب، اسلام گرایی در سیاست خارجی ترکیه تشدید شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد بر اساس پنج متغیر مطرح در مدل پیوستگی روزنا، به ترتیب متغیر فرد (شخصیت مقتدر رجب طیب اردوغان، دکترین داوود اوغلو و اسلام گرایی عبدالله گل)، جامعه (اسلام)، نظام بین الملل (پایان جنگ سرد و فروپاشی شوروی)، نقش (قدرت هم افزاینده نقش و فرد)، و متغیرحکومت (افزایش دموکراسی) بیشترین نقش را بر تاثیرگذاری سیاست خارجی دولت عدالت و توسعه داشته است.

در سال 1991 حمله عراق به کویت و قیام کردها، منجر به ایجاد منطقه پرواز ممنوع در شمال عراق و تشکیل حکومت اقلیم کردستان (بصورت دوفاکتو) شد. در ادامه با سقوط رژیم بعث و تدوین قانون اساسی جدید، اقلیم کردستان به عنوان یک منطقه خودمختار در چارچوب کشور عراق به رسمیت شناخته شد. به گونه ای که امروز حکومت منطقه ای کردستان عراق به مثابه یکی از نیروهای اصلی تاثیر گذار در فرایندهای سیاسی منطقه در تعامل با کشورهای منطقه ای اعم از ج.ا.ایران و ترکیه اهمیتی بیش از پیش یافته است. لذا حضور و نفوذ هر یک از این دو کشور در اقلیم کردستان عراق بر قدرت منطقه و منافع ملی دیگری تاثیر گذار خواهد بود. روابط سیاسی و اقتصادی کردستان عراق و ترکیه در سال های اخیر روند رو به رشدی داشته در این راستا سوال اصلی اینکه روابط سیاسی و اقتصادی ترکیه و اقلیم کردستان چه تاثیری بر قدرت منطقه ای جمهوری اسلامی ایران دارد؟ در فرضیه با توجه به بررسی سیاست های ترکیه در کردستان عراق و نقش اقتصادی و سیاسی آن در منطقه می توان گفت به هر اندازه روابط ترکیه و اقلیم کردستان تقویت شود به همان اندازه نفوذ ایران در اقلیم کاهش و در نتیجه قدرت منطقه ای ایران در خاورمیانه کاهش خواهد یافت. ضمنا روش تحقیق در این پژوهش مبتنی بر رویکرد توصیفی_تحلیلی میباشد، همچنین جمع آوری اطلاعات روش موضوعی و تحلیل محتوا از منابع کتابخانه ای و اسنادی و اینترنتی استفاده شده است.

ایجاد جامعه امن، از جمله مسایلی است که به تازگی وارد ادبیات روابط بین الملل شده است، اما پیوندی ویژه با نظریات همگرایی یافته است. جامعه امن بر اساس میزان و شدت همگرایی میان کشورهای تشکیل دهند آن، به دو شکل سست پیوند و سخت پیوند، ظهور پیدا کرده است. از جمله جوامع امن سست پیوند، شورای همکاری خلیج فارس است که با همگرایی میان کشورهای عربی حاشیه جنوبی این خلیج تشکیل شده است. اما با وجود جمهوری اسلامی ایران در همسایگی این جامعه، به عنوان قدرت منطقه ای و پرنفوذ، پرسشی که مطرح می شود این است که آیا امکان تشکیل جامعه امنی با حضور کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و جمهوری اسلامی ایران وجود دارد؟ برای پاسخ به این پرسش باید توجه نمود که چه چالش هایی برای ایجاد چنین جامعه ای، موسوم به جامعه امن خلیج فارس وجود دارد. نتیجه کلی مقاله پس از بررسی با روش تحلیلی- توصیفی نشان می دهد که این چالش ها شامل انگیزه امنیتی تشکیل شورای همکاری خلیج فارس، الگوی سیاست خارجی وابسته آنها، پرونده هسته ای ایران، جزایر سه گانه ایرانی، منطقه آزاد تجاری شورا و... می باشد.

در این مقاله یکی از کمیاب ترین آثار عصر مشروطه که سالها ازچشم پژوهشگران پنهان مانده بود مورد بررسی موشکافانه قرار گرفته است تا چگونگی مواجه عالمان نواندیش را با مفاهیم و پدیده های تازه وارد شده مدرنیته درآیینه فقه سیاسی شیعه نشان دهیم. مفاهیمی همچون؛ آزادی، مساوات، انتخابات، مجلس، قانون اساسی، تفکیک قوا، سلطنت مشروطه و ده ها موضوع ومسیله دیگر که در جنبش مشروطه و پس از آن در جامعه ایران پدیدار گردیدند، فقه سیاسی شیعه را به چالش ومتولیان آن را به چاره اندیشی کشاندند. در چنین هنگامه ای علمایی ازحوزه نجف، تهران، تبریز، اصفهان وجاهای دیگر به عنوان متولیان سنتی این رشته از فقه به تکاپو درآمده، در عرصه سیاست نظری دست به قلم برده ودرعرصه سیاست عملی قدم درراه گذاشتند. شیخ اسماعیل محلاتی ازجمله این عالمان از حوزه نجف درکنار نایینی وخراسانی به شمارمی رود که باکتابی که دردفاع از مشروطه با عنوان " لیالی المربوطه فی وجوب المشروطه " نوشت، تلاش نمود مفاهیم وپدیده های گفتمان مشروطیت را در برابر نوعی از ایتلاف گفمان مشروعه وگفتمان استبداد توجیه عقلانی وشرعی نماید.کتاب وی حاوی مسایل بسیار خرد وکلانی درحوزه فقه سیاسی می باشد که در پاسخ به ایرادات مخالفان شرعی مشروطه نگاشته شده است تا بتوانیم با تحلیل محتوایی آن مدخلی معتبر وقابل دسترسی برای فهم فقه سیاسی محلاتی فراهم نماییم.

پژوهش حاضر تحت عنوان "ارایه مدل اثرگذار مشارکت اجتماعی بر نگرش به توسعه سیاسی" در بین شهروندان تهرانی بالای 18 سال شهر تهران انجام گرفته است. این پژوهش به دنبال بررسی تاثیر اثرگذاری مشارکت اجتماعی و ابعاد چهارگانه آن بر نگرش نسبت به توسعه سیاسی و ابعاد سه گانه (رضایت از اوضاع سیاسی، احساس آزادی سیاسی و احساس تعلق به جامعه) می باشد. روش تحقیق در این پژوهش پیمایش است و تکنیک جمع آوری داده ها نیز پرسشنامه می باشد. که پرسشنامه ها بین 724 نفر از افراد نمونه که بصورت کاملا تصادفی به روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای انتخاب شدند، توزیع گردید. نتایج نشان داد که مشارکت اجتماعی و تمامی ابعاد چهارگانه آن (گرایش به نظم اجتماعی، حس مسیولیت پذیری افراد، حس امنیت اجتماعی و بسیج گروه ها برای مشارکت در زندگی اجتماعی و اقتصادی) بر روی نگرش شهروندان تهرانی نسبت به توسعه سیاسی تاثیر مثبت دارند.

سازمان های غیر دولتی نماد و نمود جامعه مدنی در حوزه بین الملل قلمداد می گردند و به طور فزاینده ای در توسعه استانداردهای حقوقی بین المللی نقش ایفا می نمایند. با توجه به تعداد و مشارکت رو به رشد سازمان های غیردولتی در زندگی بین المللی و با عنایت به نقش تکاملی آنها در مراحل مذاکرات در خصوص تعهدات بین المللی، عجیب است که هنوز مشخص نیست چگونه باید بنیان سازمان های غیر دولتی را از لحاظ حقوقی در عرصه بین الملل تعیین نمود. مشارکت سازمان های غیردولتی به عنوان نماینده جامعه مدنی در عرصه بین الملل باعث می شود، روح دموکراسی بر این عرصه حاکم باشد. با عنایت به اینکه برخی از دولتها رابطه دوستانه دولت و سازمان های غیر دولتی را انتخاب و حمایت می کنند، ضرورت استانداردهای بین المللی حایز اهمیت می شود.در مجموع، به نفع سازمان های غیردولتی است که تصویر «اصیل» شان را حفظ کنند، زیرا در غیر این صورت، نمایندگی سازمان های غیردولتی بین المللی و سپس مبنای وجودی آنها زیر سوال می رود. جایگاه سازمان های غیردولتی در حقوق بین الملل به دلیل فقدان یک مرجع مورد پذیرش، و به تبع آن نبود استاندارد بین المللی در جهت احراز هویت این سازمانها، دچار نوعی ایستایی شده و پیشرفتی با آهنگ کند را تجربه می نماید.

برجام یا برنامه جامع اقدام مشترک بین ایران و شش قدرت برتر جهانی این قابلیت را دارد که تاثیرات عمیقی بر چشم انداز تحولات در خاورمیانه و همچنین عرصه بین المللی بگذارد؛ زیرا ایران با دولت های همسایه خود در منطقه رقابت تنگاتنگی دارد. در جهان غرب این امید وجود دارد که این توافق بتواند به توسعه روابط دیپلماتیک سیاسی و اقتصادی ایران در عرصه بین المللی و منطقه ای بعد از برجام کمک کند؛ اما در عین حال پتانسیل بالقوه ای برای جمهوری اسلامی ایران بعد از آن، برای تشدید رقابت در میان بازیگران مختلف در خاورمیانه و عرصه بین المللی وجود دارد. اکنون در این تحقیق پرسش این است که در به دنبال این توافق (برجام)، موقعیت ایران در منطقه خاورمیانه و جهان چه وضعیتی پیدا کرده است؟ و برجام تا چه اندازه در آینده مناسبات ایران با منطقه نقش خواهد داشت و نسبت آن با دیگر عوامل قبل از برجام چگونه است؟ در واقع هدف از این پژوهش بررسی تاثیر توافق هسته ای با تمرکز بر سیاست خارجی ایران در قبال رویدادهای خاورمیانه و بین الملل است. فرضیه پژوهش براین مبنا استوار است که در دوره موسوم به پسا برجام، جمهوری اسلامی ایران سعی داشته با توجه به فرصت های پیش آمده قدرت منطقه ای خود را در هدایت و حل و فصل بحران های منطقه از جمله بحران سوریه، عراق در مبارزه با گروه های تروریستی در مقایسه با برخی دیگر از قدرت های منطقه ای رقیب از جمله عربستان و رژیم اسراییل تثبیت کند. استفاده از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی برای اثبات ادعای تحقیق مطمح نظر می باشد.

داعش پدیده ایست که در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا با ایدیولوژی سلفیستی- وهابیستی ظهور یافته است اما در رویارویی با نیروهای داخلی و نیز منطقه ای- بین المللی در عراق و در سوریه در حال نابودی است. حال سوال این است که آینده داعشیسم به چه صورت خواهد بود؟ داعش در مدت زمان حضور خود در منطقه برنامه های گسترده ای را با بکارگیری تکنولوژی های مدرن و فضای مجازی، تربیت کودکان داعشیسم، جذب طرفدارانی در سراسر دنیا و هم پیمانی با گروه های تروریسم دیگر در منطقه در جهت بسط حضور و ایدیولوژی خود تدارک دیده بود. با نابودی داعش در عراق و سوریه، ظهور پدیده داعشیسم در منطقه شمال آفریقا و آسیای میانه که در آن مناطق هم از نظر ایدیولوژیکی مستعد بوده و هم کشورهای این مناطق دولت مرکزی نسبتا ضعیفی دارند بعید نبوده و اگر تدابیر امنیتی- سیاسی در این مناطق سنجیده نشود بروز دوباره داعشیسم در این مناطق قطعی خواهد بود.

اوراسیاگرایی از جمله نظریه های مهم در سیاست خارجی روسیه است که در سال های اخیر به شدت از سوی دولت مردان کرملین مورد توجه قرار گرفته است و بیش از هر اندیشه دیگری به سیاست خارجی روسیه جهت می دهد. اوراسیاگرایان بیش از آنکه به غرب توجه داشته باشند، به شرق گرایی معروف هستند. از این رو در نگاه اوراسیاگرایان، شرق از جایگاه مهمتری نسبت به غرب برخوردار است. به همین سبب نیز گسترش روابط با ایران در سال های گذشته در کانون توجه اوراسیاگرایان قرار گرفته است. اتخاذ سیاست اوراسیاگرایی در دوران روی کار آمدن پوتین دریچه جدیدی را به جایگاه ایران در سیاست خارجی روسیه گشود و نقش ویژه ای به ایران در سطح منطقه بخشید. این مقاله به دنبال پاسخ به این سوال است که نقش سیاست اوراسیاگرایی در گسترش روابط ایران و روسیه چیست؟ یافته های این مطالعه، حاکی از آن است که، با اتخاذ سیاست اوراسیاگرایی در سیاست خارجی روسیه و نگاه به شرق، ایران از اهمیت شایان توجهی در دستگاه سیاست خارجی روسیه برخوردار گردید. روش پژوهش حاضر توصیفی-تحلیلی می باشد.

پیدایی قدرت های نوظهور، یکی از مختصات و مشخصه های مهم نظام بین المللی معاصر می باشد. باز خیزی قدرت های نوظهوری مانند چین ، هند ، برزیل و بازگشت روسیه به صحنه بین المللی، الگوهای ژنوپولیتیکی سیاست جهانی را متغیر ساخته و در سیاست گذاری بین المللی همه بازیگران نظم بین الملل، بازتاب یافته است. قدرت های نوظهور که در ادبیات اقتصاد و سیاست بین الملل (IPE)[3] عمدتا در قالب گروه بندی «بریکس [4]» شهرت یافته اند، امروزه یکی از موضوع های اصلی مناظره های نظری را در سطوح جهانی تشکیل می دهند. با توجه به آثار این گروه بندی بر نظام بین الملل دوره انتقالی، واکاوی ماهیت، افق ها و پیامدهای بین المللی قدرت یابی آن ضرورتی تردید ناپذیر بوده و می تواند به فهم و شناخت جهان آینده و اتخاذ سیاست ها و تدوین راهبردهای مناسب مدد رساند. بریکس امروز به اذعان اعضای آن، حامی کشورهای در حال توسعه و برقرار کننده تعادل و عدالت اقتصادی در جهان تحت سیطره نظام پولی و بانکی غربی است. با این شرایط سوال این است که بریکس در تحولات جهانی تا چه اندازه می تواند تاثیرگذار باشد؟ روش تحقیق در این پژوهش تحلیلی و تبیینی می باشد و یافته ها نشاندهنده آن است که توافق اعضای بریکس برای تاسیس بانک مشترک، به چالش کشیدن و رقابت با نهادهای غربی مثل بانک جهانی و صندوق بین الملی پول، همچنین مباحث تغییرات آب و هوایی و یا حتی بی ثباتی مالی جهانی بدون بریکس قابل حل نیست.

فساد پدیده ای است که کم و بیش در کلیه کشورهای جهان وجود دارد. فساد مسیر رشد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه را دشوار و با موانع مواجه می سازد و نیز اعتماد مردم را به نظام سیاسی حاکم کاهش و و منجر به بی ثباتی سیاسی می شود. از سوی نظریه پردازان علوم سیاسی و اجتماعی فساد یکی از عوامل مهم سقوط و زوال تمدنها و دولت ها است. پس از پایان جنگ تحمیلی به علت رشد آمار و حجم جریان فساد اقتصادی و ناکارآمدی دستگاه های نظارتی و سیاسی کاری در مبارزه با فساد، نگرانی زیادی ناشی از آثار فساد اقتصادی در جامعه ایجاد شده است. این مقاله در پی تبیین نقش فساد اقتصادی و تاثیر آن بر آسیب پذیری جمهوری اسلامی ایران در ابعاد مختلف است. به همین منظور پس از بیان مقدمه، ابتدا وارد ادبیات مفهومی و چارچوب نظری شده و به تعریف فساد، سطوح فساد، علل و پیامدهای آن و سپس معرفی جایگاه جهانی ایران در فساد و الگوی حکمرانی خوب و در نتیجه گیری نیز بخشی از راهکارهای پیشنهادی به منظور مبارزه با این پدیده ویرانگر را بیان خواهیم داشت.

از منظر نظریه پیوستگی جیمز روزنا، پنج متغیر فردی، نقش، ملی، حکومتی و سیستمیک که هر دسته از آنها نیز خود تعداد زیادی از متغیرها را در بر می گیرند، سیاست خارجی کشورها را بطور کلی شکل می دهند. بر همین اساس از آنجایی که ایالات متحده امریکا دارای نظام سیاسی و اجتماعی باز، اقتصادی توسعه یافته، فرهنگی رسوخ پذیر و کشوری بزرگ از نظر قدرت نظامی به حساب می آید، در شرایط عادی انتظار می رود به ترتیب متغیر نقش، جامعه، حکومت، نظام بین الملل و متغیر فردی سیاست خارجی این کشور را تحت تاثیر قرار دهند. اما به دلیل اینکه میزان اثرگذاری هریک از متغیرها، علاوه بر موارد فوق الذکر به حوزه های موضوعی نیز بستگی دارد، از اینرو نمی توان ترتیب بندی فوق را در همه زمان ها و مکانها ثابت و پایدار قلمداد کرد. بنابراین در پاسخ به این سوال که میزان اثرگذاری و نفوذ کدامیک از مولفه های مورد نظر جیمز روزنا در اتخاذ استراتژی بین الملل گرایانه و سلطه جویانه در سیاست خارجی ایالات متحده امریکا بیشتر بوده است؟ به نظر می رسد که ترتیب بندی فوق به میزان قابل توجهی دستخوش تغییر و دگرگونی گردد. فرضیه پژوهش مدعای آن است که در دوره زمانی بین سال های 1917 تا 1989 به دلیل شرایط خاص حاکم بر نظام بین المللی، میزان اثر گذاری و نفوذ متغیرهای سیستمیک و فردی بیش از سایر متغیرها در سیاست خارجی این کشور بوده است.

پیروزی انقلاب اسلامی در واپسین دهه های قرن بیستم میلادی آثار مهمی بر جنبش های سیاسی ملل مسلمان منطقه خاورمیانه بر جای نهاد. این اثرات بیشتر از جانب مولفه های قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران نظیر مردم سالاری دینی، اسلام سیاسی، ولایت پذیری و عدالت گرایی و ارزش های منبعث شده از آن برآمده است. در این میان شیعیان عراق که به لحاظ هویتی و اعتقادی با مردم مسلمان ایران سنخیت بیشتری داشتند، بیشترین قرابت را با ابعاد قدرت نرم انقلاب اسلامی برقرار کرده اند. سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و بهره گیری از دیپلماسی عمومی که بیشتر معطوف به نحوه برقراری ارتباط و تاثیرگذاری یک کشور بر شهروندان کشورهای دیگر می باشد، ساز و کار لازم را به کشور می دهد تا قدرت نرم خود را تقویت و هدایت کند و در نهایت برای کشور ایجاد قدرت کند. لذادیپلماسی عمومی، به عنوان بنیاد تحقق عملی قدرت نرم ایران درعراق محسوب می شود.

جرم انگاری یکی از ابزارها و مکانیزم های سیاست جنایی هر کشور، در مقابله با بزهکاری و انحرافات اجتماعی است؛که اگر بر اساس سیاستی معقول و منطقی و مبانی مستحکمی صورت نگیرد نه تنها نتیجه مطلوب به دست نخواهد داد بلکه خود موجب پیدا شدن معضلات اجتماعی بسیاری خواهد شد. سیاست جنایی تقنینی هسته اصلی سیاست جنایی کشور است و در قبال جرایم اقتصادی ماموریت جرم انگاری؛ ارعاب، تنبیه و ناتوان سازی مجرمین در مقابله با پدیده های مجرمانه اقتصادی بر عهده دارد. جرایم اقتصادی موجب ایراد خسارت های جبران ناپذیری به روابط مالی مردم با همدیگر و مردم با دولت می شوند و به بنای حکومت نیز لطمه وارد می کند. امروزه جرم انگاری جرایم اقتصادی مستلزم سیاست جنایی تقنینی منسجم، هوشمندانه و عاری از عیب و نقص بیشتر از پیش احساس می شود.