نشریه سراج منیر
سال یازدهم شماره 43 (پاییز 1400)

وهابیان قریب به سه قرن است که با شعار پیروی از قرآن، سنت و سلف، قرایتی خاص از توحید و شرک ربوبی و الوهی را ترویج می کنند که نتیجه آن کفر انگاری برخی از باورها و رفتاری رایج در میان عالمان و عامیان مسلمان مذاهب مخالف وهابیت است. این در حالی است که این خوانش وهابیان از توحید و تکفیرهای برآمده از آن، نه در سلف مشتهر به سلف صالح در میان اهل سنت راه دارند و نه در قرآن. این مقاله، تساوی و یکسانی راه وهابیت با سلف طالح (یعنی خوارج)، را اثبات کرده و ادعای وهابیان را مورد بررسی قرار داده است؛ از این رو، با توجه به مدعای وهابیت که خود را تابع سلف می دانند، این سوال مطرح است که آیا سلف صالح به ویژه در سه قرن اول، چنین تفکر تکفیری ای داشتند؟ اگرچه موضوع کفر و مسیله تکفیر در مباحث کلامی و فقهی سنی و شیعه وجود دارد، ولی اکثر مسلمانان، هیچ گاه مخالفین فکری خود را به بهانه ی تکفیر مهدورالدم ندانستند؛ اما در اواسط قرن اول هجری، عده ای به نام خوارج و با شعار «لاحکم الالله» دست به قتل مسلمانان زدند و کشتن آنان را به سبب کفر و شرک جایز دانستند؛ از این رو، ریشه تکفیر وهابیت، امروز در میان تاریخ اسلام نه تنها به سلف صالح، بلکه به سلف طالح یعنی خوارج برمی گردد.

تربت امام حسین ، از مصادیق زمین محسوب می شود و از آنجایی که دلایل فراوانی در منابع فریقین بر جواز سجده بر زمین، دلالت می کند، بنابراین سجده بر تربت نیز، امری مشروع است. عبدالرحمن دمشقیه از علمای وهابیت که سجده بر تربت را امری ممنوع می داند، در جهت اثبات ممنوعیت سجده بر تربت، چهار روایت را با این عنوان که دلایل جواز سجده بر زمین هستند، نقل کرده و سپس به آنها اشکالات دلالی و سندی وارد می کند. حال آنکه علاوه بر وجود روایات متعدد در جهت اثبات مشروعیت سجده بر زمین و تربت، همچنین ادعای دمشقیه در مورد سه روایت، قطعا باطل است و تنها اشکال سندی وی به یک روایت را می توان قبول نمود که البته، ضعف آن روایت نیز با وجود روایات همسوی فراوانی که وجود دارد، جبران می شود؛ با تمام این تفاصیل، معلوم می شود که ادعای عبدالرحمن دمشقیه، مبنی بر ممنوعیت سجده بر تربت امام حسین ، مردود است.

تبرک به قبور صالحان از جمله اموری است که از صدر اسلام در میان مسلمانان رایج بوده و مسلمانان به جهت بهره مندی از برکات مادی و معنوی، به قبور اولیاء الله تبرک می جویند؛ اما محمد بن عبدالوهاب (بینان گذار وهابیت)، با استناد به آیات شریفه 20 و 19 سوره مبارکه نجم، فتوا به شرک بودن تبرک داده است؛ وی حدیث «ذات انواط» را ذیل این آیات ذکر نموده و آن را دلیل بر شرک اصغر بودن تبرک می داند؛ در حالی که مفسران شاخص فریقین معتقدند، اولا، این آیات درباره بت پرست هایی است که از بت ها استمداد می کردند؛ نه مسلمانانی که به قبور اولیاء الله تبرک می جویند؛ ثانیا مفسران، روایت «ذات انواط» را ذیل آیات 138 سوره اعراف و 108 سوره بقره که مربوط به درخواست جواز پرستش اصنام از سوی بنی اسراییل است، ذکر نموده اند؛ بنابراین روایت ذات انواط، ارتباطی با موضوع تبرک جستن مسلمانان به قبور اولیاء الله نداشته و نمی توان جهت اثبات عدم مشروعیت تبرک، به آن استناد کرد.

وهابیت مهمترین چالش جهان اسلام در سه قرن اخیر است که با تکفیر مسلمانان، امت اسلامی را چندپاره کرده و فرصتی برای دست اندازی دشمنان اسلام فراهم نموده است. آنان با شرک انگاری برخی امور از قبیل استغاثه، استشفاع و نذر، مسلمانان را بدتر از مشرکان عصر نزول توصیف می کنند. این سخن وهابیت برگرفته از مبنای فکری آنان در تعریف عبادت است که با دست بردن در آن، قصد و نیت را از تعریف عبادت خارج کرده و بسیاری از امور را به صرف تشابه ظاهری با افعال مشرکان، در زمره امور شرکی به شمار آورده اند. در این مقاله، با مراجعه به روایات اهل بیت ، دیدگاه وهابیت درباره مفهوم عبادت مورد نقد و بررسی قرار می گیرد و از این رهگذر، ثابت می شود که ایمه معصومین ، عبادت را بر دو رکن استوار دانسته اند؛ اول، خضوع و اطاعت و دوم، قصد و نیت. برای این منظور، روایات اهل بیت با نگاه تحلیلی مورد پژوهش قرار گرفته و ماهیت عبادت از میان سخنان معصومان ، استخراج گردیده است.

وهابیت، قسم خوردن به غیر نام خدا را، نوعی شرک می داند. آنها می گویند: قسم به غیر خدا، شرک اصغر است. در این نوشتار قصد داریم، دیدگاه وهابیت را به کتاب و سنت عرضه کنیم و نشان دهیم که این دیدگاه، مخالف کتاب و سنت و اجماع فقهای اسلام است. مسلمانان، بحث قسم را به عنوان بحثی فقهی و در مسیله یمین مطرح کرده اند؛ اما وهابیت این موضوع را به عقاید وارد کرده و ذیل توحید و شرک از آن بحث می کند و مرتکب قسم به غیر خدا را، مشرک به شرک اصغر می پندارد. وهابیت، مسیله ای فقهی را که دایره آن حلال و حرام است، به مسیله ای اعتقادی، که دایر مدار توحید و شرک است، گسترش داده و می خواهد از این طریق، مخالفان خود را به شرک و کفر متهم کند. علمای اسلام، رویکرد وهابیت را مخالف کتاب و سنت می دانند و آن را نقد می کنند.

دکتر مصطفی حمدو علیان الحنبلی اهل کشور اردن است. «نظره الإمام احمد بن حنبل لبعض المسایل الخلافیه بین الفرق الإسلامیه»، «إضاءات علی منهج الإمام احمد بن حنبل فی العقیده والدعوه» و «الساده الحنابله واختلافهم مع السلفیه المعاصره فی العقیده و الفقه و التصوف» از جمله آثار اوست. محمد بن عبدالوهاب و پیروان فکری وی برای فرار از بحران مشروعیت، خود را در زمره حنبلیان به حساب می‏آورند. دکتر علیان در کتاب «الساده الحنابله واختلافهم مع السلفیه المعاصره فی العقیده و الفقه و التصوف» به اختلافات جدی میان وهابیان و حنبلیان در مبانی و آراء در سه حوزه عقیده، فقه و تصوف پرداخته است و به این وسیله انتساب ایشان به حنابله را رد می‏کند. ابن تیمیه نزد وهابیان جایگاه برجسته‏ای دارد؛ این در حالی است که به اعتقاد مولف کتاب، ابن تیمیه انسانی عالم است که آراء‏اش برای دیگران حجت نیست؛ پس نباید نسبت به او و نظراتش تعصب داشت. نوشتار حاضر به معرفی این کتاب اختصاص دارد؛ اما نظر به حجم بالای مطالب کتاب، برخی از مسایل اختلافی میان وهابی‏ها و حنبلی‏ها مانند مشروعیت تقلید، تقلید در عقاید، یادگیری علم کلام، تکفیر مسلمانان، مبانی تفسیر صفات خبری، برگزاری مراسم مولد النبی -صلی الله علیه و آله- زیارت انبیاء و صالحان و توسل به ایشان مطرح می‏شود.