مجله پژوهش در آموزش علوم پزشکی
سال پانزدهم شماره 2 (تابستان 1402)

در چند سال اخیر نقش هوش مصنوعی در جنبه های مختلف زندگی بشر به طور فزاینده ای پررنگ شده است و تقریبا" بر روی تمامی عرصه ها از جمله زندگی روزمره، بازی و سرگرمی، علم و هنر، و همچنین حوزه سلامت، پزشکی و بهداشت تاثیرات وسیعی گذاشته است (1). در سال های اخیر، هوش مصنوعی به عنوان یک حوزه تحقیقاتی امیدوارکننده در علوم پزشکی با پتانسیل ایجاد بهبود در نتایج بیماران، افزایش کارآیی در ارایه مراقبت های بهداشتی و کاهش هزینه ها ظاهر شده است (2). یکی از کاربردهای اولیه هوش مصنوعی در علوم پزشکی در تصویربرداری پزشکی است، جایی که می توان از الگوریتم های یادگیری ماشین برای تشخیص و طبقه بندی ناهنجاری ها در تصاویر پزشکی مثل اشعه ایکس، سی تی اسکن و اسکن MRI استفاده نمود (3). علاوه بر این هوش مصنوعی می تواند در تشخیص زودهنگام بیماری ها، پزشکی شخصی، کشف و توسعه دارو و تصمیم گیری های بالینی نیز به کار گرفته شود. هوش مصنوعی همچنین برای تجزیه و تحلیل داده های بهداشتی در مقیاس بزرگ، مثل سوابق الکترونیکی سلامت، شناسایی الگوها، سیاست گذاری های بهداشت عمومی و تحقیقات پزشکی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. به طورکلی ادغام هوش مصنوعی در مراقبت های بالینی این پتانسیل را دارد که شیوه برخورد ما با این فرآیند ها را متحول کند، و یک حوزه تحقیقاتی داغ با فرصت های زیادی برای نوآوری و  بهبود است (4). آموزش علوم پزشکی نیز یکی از حوزه هایی است که بهره زیادی از پیشرفت های حاصل در هوش مصنوعی می برد و مزایای این ابزار در آینده نیز بیشتر خواهند شد (5). اما باید در نظر داشت که هوش مصنوعی به عنوان ابزاری قدرتمند مشابه هیچ یک از نوآوری های سابق نمی باشد زیرا به سرعت در حال تکامل بوده و هر روزه کاربردهای نوینی به آن اضافه می شود، و ‎می تواند علاوه بر تاثرات مفید و یاری رسان خود، چالش هایی را نیز به وجود آورد که پیشگیری از وقوع و یا مدیریت این چالش ها یکی از مسیولیت های مهم در حیطه آموزش پزشکی است (6). نقش اخلاق در کاربرد هوش مصنوعی در آموزش پزشکی هنوز به طور واضح مشخص نشده است. یکی از دلایل آن این است که مراکز آموزش پزشکی معمولا" دارای کمیته های اخلاق در پژوهش و یا کمیته های اخلاق بالینی هستند اما فاقد کمیته اخلاق در آموزش می باشند، و درواقع هنگامی که صحبت از هیات بازبینی و یا اخلاق سازمانی می شود، فرض بر این است که این موضوع در مورد پژوهش است و نه رویه های آموزشی (7). اما با توجه به این که هوش مصنوعی می تواند مسایل اخلاقی را در حوزه آموزش پزشکی نیز ایجاد کرده و یا افزایش دهد، لازم است ضمن رصد این مشکلات، بر استفاده مفید از این ابزار و همچنین آموزش استفاده صحیح از آن به دانشجویان و کارکنان نظام سلامت نیز تاکید نمود. از جمله چالش های اخلاقی در این زمینه، مقاومت در برابر جمع آوری اطلاعات زیاد از دانشجویان است (8). چالش بعدی حفاظت از ناشناس بودن و حفظ حریم خصوصی افراد است (9). با توجه به این که در سیستم های مبتنی بر هوش مصنوعی از بسیاری از داده های خصوصی دانشجویان استفاده می شود و ناشناس ماندن داده ها امری تقریبا غیر ممکن است (9)، در استفاده از هوش مصنوعی در آموزش پزشکی باید به این موارد توجه داشت که آیا دانشجویان از جمع آوری داده ها از آن ها مطلع هستند و نسبت به آن رضایت دارند، و اگر دارند رضایتشان تا چه حد بوده و داوطلبانه یا اجباری است؟ (10). چالش دیگر، حفاظت از مالکیت داده های دانشجویان است. درواقع موسسات آموزش پزشکی باید حق مالکیت دانشجویان و پیامدهای آن را هم در ارتباط با داده هایی که موسسه در مورد دانشجویان ایجاد می کند، مانند نمرات، ارزشیابی ها و هم در ارتباط با داده های ایجاد شده توسط خود دانشجویان مانند تکالیف، پروژه ها درنظر بگیرند (11). چالش مهم بعدی، سوگیری الگوریتمی است که می تواند در نتیجه گیری های حاصل به کمک هوش مصنوعی اثرگذار باشد (12). یکی از موارد این سوگیری، کلیشه های عمومی در برچسب گذاری داده هاست که می تواند به الگوریتم های هوش مصنوعی منتقل شود و باعث ایجاد وزن ه ای نامناسب به  داده های خاص و یا یافتن ارتباطات بی پایه میان داده ها شود (13). به عنوان مثال تا سال های اخیر با جستجوی عبارت "پوست سالم" در موتورهای جستجوگر، تنها تصاویری از زنان جوان با پوست سفید و نژاد اروپایی را به عنوان نتیجه جستجو نشان می داد. در نتیجه الگوریتم های توسعه یافته مبتنی بر این تصاویر جهت افراد رنگین پوست از دقت و کارآیی کافی برخوردار نبود (14). در نهایت یکی از مهم ترین چالش های استفاده از هوش مصنوعی در علوم پزشکی، پویایی و سرعت بالای توسعه و گسترش هوش مصنوعی، انبوه داده ها و عملکردهای آن است که می تواند باعث ناکارآمدی شیوه های سنتی و بسته آموزش در پزشکی در برابر پیامدهای آن گردد. لذا ضروری است در حوزه آموزش پزشکی نیز سیستم های پویا، چابک و روزآمد به گونه ای تدوین گردد تا بتواند هم پای پیشرفت هوش مصنوعی، پاسخگوی مسایل و چالش های جانبی ناشی از آن نیز باشد (15, 7). علی‎رغم وجود چالش های اخلاقی در استفاده از هوش مصنوعی در آموزش پزشکی، می توان با استفاده از راهکارهایی این چالش‎ها را به حداقل رساند. اعمال حساسیت ویژه نسبت به صحت عملکرد الگوریتم های مورد استفاده در آموزش و درمان، و تشخیص زودهنگام و موثر سوگیری های احتمالی الگوریتم های مورد استفاده در هوش مصنوعی از جمله موارد بسیار مهم در این زمینه است. مدیریت صحیح داده های انبوه با حفظ حریم خصوصی می تواند بسیاری از چالش های اخلاقی این حوزه را مرتفع سازد. تشکیل کمیته مخصوص اخلاق در آموزش که در آن علاوه بر متخصصین اخلاق در پزشکی از متخصصین هوش مصنوعی نیز استفاده گردد، یکی دیگر از راهکارهای موثر در پیشگیری و مدیریت چالش های اخلاقی حاصل از استفاده از هوش مصنوعی در آموزش پزشکی است. علاوه بر این آموزش مداوم اعضای هیات علمی، دانشجویان و پرسنل دانشگاه ها در زمینه هوش مصنوعی و جنبه های اخلاقی آن می تواند یکی دیگر از اقدامات عملی موثر در کاهش چالش های اخلاقی در این حوزه باشد.

آموزش عالی یکی از مهم ترین زیرمجموعه های نظام آموزشی است. مهم ترین هدف آن فراهم سازی زمینه برای رشد و تربیت انسان های سالم، کارآمد و مسیول برای ایفای نقش در زندگی فردی و اجتماعی است. مطالعه حاضر به تعیین ارتباط فرسودگی- تحصیلی با خودکارآمدی تحصیلی وانگیزه تحصیلی دانشجویان دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی قم می پردازد.

پژوهش حاضر، به صورت توصیفی مقطعی در دانشجویان رشته دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی قم در سال 1399 انجام شد. نمونه های مطالعه با روش سرشماری (132 نفر) انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده ها شامل پرسشنامه اطلاعات جمعیت شناختی، فرسودگی تحصیلی، مقیاس انگیزه تحصیلی و پرسشنامه خودکارآمدی بود. داده ها با استفاده از آمار توصیفی (فراوانی، درصد، میانگین) و رگرسیون لجستیک تک و چندمتغیره (مدل ENTER) از طریق نرم افزار  SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.

میانگین و انحراف معیار نمرات دانشجویان در مقیاس های فرسودگی تحصیلی18/03 ± 38/47، خودکارآمدی تحصیلی 46.22 ± 164.11و انگیزه تحصیلی 27/37 ± 141/50بود. نتایج تحلیل رگرسیون لجستیک نشان داد که از میان متغیرهای دموگرافیک و خرده مقیاس ها، مهم ترین عوامل موثر بر فرسودگی تحصیلی، سال تحصیلی    (OR= 11/40, CI= 1/47-88/36)، وضعیت سکونت (1/26-OR= 1/17, CI= 1/08)،  اطمینان به توانایی مدیریت کار، خانواده، دانشگاه (0/98-OR= 0/83, CI= 0/70) و انگیزه بیرونی (1/12-OR= 1/07, CI= 1/02) است (0/05>P).

متغیر خودکارآمدی و انگیزه تحصیلی از عوامل پیش بینی کننده فرسودگی تحصیلی در بین دانشجویان دندانپزشکی می باشد، به طوری که دانشجویان دارای خودکارآمدی و انگیزه بیرونی بالاتر، با احتمال کم تری دچار فرسودگی تحصیلی می شوند.

اعضای هیات علمی دانشگاه با توجه به نقش و مسیولیت های متعدد، سطح قابل توجه ای از استرس شغلی را تجربه می کنند. مطالعه حاضر با هدف تعیین نقش عدالت سازمانی و تعارض کار- خانواده در استرس شغلی اعضای هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی گیلان انجام شده است.

این پژوهش، از نوع مقطعی و طرح آماری آن از نوع توصیفی- همبستگی است. جامعه آماری پژوهش کلیه اعضای هیات علمی شاغل در دانشگاه علوم پزشکی گیلان به تعداد 452 نفر بودند و تعداد 127 نمونه از طریق روش نمونه گیری در دسترس در سال 1400 در پژوهش شرکت نمودند. از پرسشنامه های استرس شغلی آر، اس، الیوت (1994)، عدالت سازمانی نیهوف و مورمان (1993)، تعارض کار- خانواده کارلسون ،کاکمر و ویلیامز (2000) استفاده شد. داده ها با روش های آماری ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون خطی چندگانه، به وسیله نرم افزار آماری SPSS تجزیه و تحلیل شدند.

بین استرس شغلی و عدالت سازمانی (r = -0/324, P = 0/001) ارتباط منفی معنی دار، و بین استرس شغلی و تعارض کار- خانواده (r=0/620, P=0/001) ارتباط مثبت معنی دار وجود داشت. نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه نشان داد که به ترتیب متغیر های عدالت سازمانی (b= -0/066, P=0/039) و تعارض کار- خانواده (b=0/310, P=0/001) در پیش بینی تغییرات مربوط به استرس شغلی نقش دارند.

دانشگاه ها به عنوان یک ساختار اجتماعی نظام مند، در راستای مدیریت منابع انسانی با شناسایی عواملی که موجب بهبود درک عدالت سازمانی و کاهش استرس شغلی می گردد، می توانند عملکرد کارکنان را بهبود بخشند و از این طریق بهره وری سازمانی را افزایش دهند.

یکی از عوامل مهم در یادگیری و موفقیت دانشجویان، صلاحیت حرفه ای اساتید است. هدف این مطالعه تبیین درک دانشجویان پرستاری از صلاحیت حرفه ای اساتید بوده است.

این پژوهش کیفی با استفاده از نمونه گیری مبتنی بر هدف با 12 دانشجوی پرستاری در سال 1401 در دانشگاه علوم پزشکی مازندران انجام شد. برای جمع آوری داده ها از مصاحبه های نیمه ساختار استفاده شد. نمونه گیری به صورت هدفمند شروع و تا رسیدن به اشباع داده ها ادامه یافت. برای آنالیز داده ها از روش Elo و Kyngas (2008)  در سه مرحله کدگذاری باز، ایجاد طبقه و انتزاعی سازی انجام شد.

از تحلیل داده ها سه مضمون اصلی شامل صلاحیت آموزشی (به روز بودن دانش اساتید، تخصص داشتن در رشته، قادر به انتقال مطلب بودن)، صلاحیت اخلاقی (الگوی رفتاری بودن، ظاهر آراسته، تفاوت قایل نبودن بین دانشجویان)، مدیریت کلاس (کلاس داری، داشتن طرح درس) استخراج شد.

یافته ها بیانگر سه ویژگی آموزشی و اخلاقی و مدیریت کلاس یک استاد حرفه ای در پرستاری است. بکارگیری این ویژگی ها در مراکز اموزشی دانشگاه های علوم پزشکی، نه تنها در بدو ورود بلکه در طول خدمت اساتید می تواند کاربرد داشته باشد.

کلاس وارونه مبتنی بر طراحی آموزشی یکی از رویکردهای نوین آموزشی دانشجو محور و رو به گسترش است. این شیوه تدریس سبب ارتقاء خودمختاری و یادگیری مشارکتی اثربخش در فراگیران می گردد. هدف از مطالعه حاضر تعیین اثربخشی این رویکرد آموزشی مبتنی بر الگوی طراحی آموزشی ADDIE در فراگیران است.

مطالعه حاضر به شیوه نیمه تجربی در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در سال 1400 انجام شد. مشارکت کنندگان پژوهش دانشجویان رشته جامعه نگر علوم سلامت بودند. مداخله شامل اجرای کلاس وارونه مجازی با استفاده از مدل طراحی آموزشی ADDIE برای درس روش تحقیق با تمرکز بر نگارش پروپوزال پژوهشی بود. اثربخشی نتایج مداخله با استفاده از سطوح اول و دوم هرم کریک پاتریک در مقایسه با نتایج شیوه رایج بررسی شد. ابزار گردآوری داده ها توسط پرسشنامه رضایت سنجی و چک لیست ارزیابی ابعاد پروپوزال پژوهشی انجام گردید. از آزمون های توصیفی و استنباطی شامل میانگین و انحراف معیار، فراوانی و آزمون ویلکاکسون (Related Samples Wilcoxon Signed Rank Test) با توجه به قانون حد مرکزی استفاده شد.

نتایج نشان داد که بیش از 60 درصد دانشجویان از روش آموزشی کلاس وارونه در حد بسیار زیاد رضایت دارند. همچنین بین میزان یادگیری روش کلاس وارونه در مقایسه با شیوه رایج آموزشی تفاوت معنی دار آماری وجود داشت (P<0.05, Z=-2.001). نتایج یادگیری در اکثر آیتم های مورد بررسی در ابعاد نگارش پروپوزال پس از اجرای کلاس وارونه در مقایسه با روش رایج، بیشتر از 50 درصد سبب بهبود یادگیری شد.

نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که آموزش با رویکرد کلاس وارونه مبتنی بر الگوی طراحی آموزشی ADDIE می تواند سبب بهبود یادگیری و نیز ارتقاء کیفیت و کمیت پروپوزال های نگارش شده گردد.

یکی از عناصر موثر در بهبود کارایی شغلی، که موجب پدیدار شدن حس انسجام در سازمان می گردد، اشتیاق شغلی می باشد. هدف مطالعه، ارایه الگوی اشتیاق شغلی از دیدگاه مدیران هیات علمی و افراد متخصص در حوزه مدیریت دانشگاه بود.

مطالعه کیفی با استفاده از روش نظریه داده بنیاد انجام شد. از نرم افزار تحلیل کیفی مکس کیودا، در سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی نتایج تحلیل داده ها به دست آمد. جامعه آماری شامل مدیران هیات علمی و افراد دارای سابقه ی کاری بالای 5 سال در زمینه مدیریت از معاونت های زیرمجموعه دانشگاه علوم پزشکی گیلان در سال 1402 به عنوان خبرگان بودند که با استفاده از نمونه گیری هدفمند تا رسیدن به اشباع نظری 15 نفر با مصاحبه نیمه ساختاریافته، انجام شد. مقوله های اصلی پس از تکمیل فرایند کدگذاری استخراج گردید.

طی فرآیند کدگذاری باز مقوله های اشتیاق شغلی استخراج گردید؛ سپس در مرحله کدگذاری محوری، ارتباط میان این مقوله ها، شرایط علی (تاب آوری، امیدواری، خودکارآمدی، توانمندسازی روانشناختی)، زمینه ای (عوامل فردی و شغلی)، مداخله گر (عوامل درون و برون سازمانی)، اقدامات (حمایت، شفافیت، عدالت سازمانی و محیط کاری)و پیامدهای اشتیاق (مزایا و معایب داخلی و خارجی) در قالب پارادایم کد گذاری تعیین شد. آنگاه در مرحله کدگذاری انتخابی، یکایک اجزای پارادایم کدگذاری با سیر داستان ترسیم و نظریه خلق شد.

با توجه به این که ارتقاء اشتیاق شغلی کارکنان می تواند پیامدهای مفید و ارزنده ای در جهت بهره وری سازمان ایجاد نماید، توصیه می گردد مسیولین دانشگاه با نگاهی عمیق تر و اعمال سبک های رهبری تحول آفرین و مشارکتی زمینه ایجاد اشتیاق شغلی مطلوب را به منظور بهبود عملکرد شغلی کارکنان فراهم کنند.

همدلی بالینی یک مهارت اساسی در حرفه پزشکی ، توانایی پزشک برای تشخیص و درک دیدگاه بیمار، همراه با ظرفیت انتقال این درک به بیمار است. جنبه هایی از آموزش مانند انتقال رفتارها، هنجارها و ارزش ها در قالب برنامه درسی پنهان بهتر از آشکار عمل می نماید. شکل گیری همدلی بالینی تحت تاثیر برنامه درسی پنهان است که به صورت پنهان و غیرعمدی از طریق ساختارها، فرهنگ و تعاملات سازمانی انتقال پیدا می کند. از این رو هدف اصلی این پژوهش شناسایی مولفه های اثرگذار بر شکل گیری برنامه درسی پنهان همدلی دستیاران دانشگاه های علوم پزشکی است.

این مطالعه از نوع پژوهش های کیفی و مبتنی برنظریه داده بنیاد است. شرکت کنندگان شامل دستیاران سال سوم رشته داخلی دانشگاه های علوم پزشکی شهر تهران است که شیوه انتخاب آن ها هدفمند و از نوع نظری بود. در مجموع 22 دستیار در مصاحبه نیمه ساختارمند شرکت کردند. مصاحبه ها با استفاده از روش های کدگذاری کوربین و اشتراس (باز، انتخابی و محوری) تحلیل شدند. برای تعیین روایی و پایایی نیز از شاخص های مقبول بودن، انتقال پذیری، اطمینان پذیری و تایید پذیری استفاده شد.

مجموع کدهای استخراج شده از محتوای مصاحبه 73 مقوله اولیه، 9 مقوله ثانویه طبقه بندی و در نهایت در 4 تم اصلی دسته بندی شدند. نتایج نشان داد که مولفه های اثرگذار بر شکل گیری برنامه درسی پنهان همدلی بالینی در دستیاران شامل مولفه های مهارت های مورد نیاز دستیاران (مهارت های آموزشی و مهارت های پایه)، مولفه های ویژگی های فردی (ویژگی روانی- شخصیتی و سبک زندگی)، عوامل حمایتی (حمایت مادی و حمایت معنوی) و مسایل سازمانی (محیط کاری بیمارستان ها و درمانگاه ها، رضایت شغلی و ساختار نظام آموزشی) است.

با توجه به نتایج پژوهش حاضر دانشگاه های علوم پزشکی برای شکل گیری همدلی بالینی در دستیاران شایسته است که در زمینه آموزش مهارت های آموزشی و پایه (آموزش های لازم با هدف ضرورت توجه به احساسات بیمار) در کنار علوم تخصصی، ارزیابی رسمی همدلی بالینی، رعایت استانداردهای جهانی، تامین امکانات رفاهی کافی برای جلوگیری از نارضایتی شغلی و فرسودگی شغلی، ایجاد روابط مثبت و حمایتی گام بردارند، بنابراین یافته های این پژوهش می تواند در زمینه شکل گیری همدلی بالینی در دستیاران راه گشا باشد.

در دهه های اخیر، لزوم تجدید نظر در روش های سنتی تدریس و استفاده از روش های نوین و فعال یادگیری و دانشجو-محور از سوی سیستم های آموزشی احساس شده و کاربرد این روش ها در علوم مختلف از جمله علوم پزشکی رواج یافته است. مطالعه حاضر با هدف تعیین میزان رضایتمندی روش تدریس کلاس وارونه در مقایسه با آموزش با ارایه محتوای الکترونیکی و روش سخنرانی در دانشجویان دانشکده پیراپزشکی انجام شد.

این مطالعه نیمه تجربی در نیمسال دوم سال تحصیلی 1401-1400 انجام شد. جامعه تحقیق دانشجویان رشته های اتاق عمل و هوشبری دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی سبزوار (51 دانشجو) بودند. دانشجویان شامل 15 دانشجوی ترم2 اتاق عمل، 18 دانشجوی ترم 4 اتاق عمل و 18 دانشجوی ترم 1 هوشبری بودند. برای دستیابی به هدف تحقیق، تدریس در سه درس "آشنایی با بیماری های داخلی"، "اصول استریلیزاسیون و ضد عفونی" و "اصطلاحات پزشکی" مورد مطالعه قرار گرفت. این دروس به کمک روش های تدریس کلاس وارونه، آموزش از طریق ارایه محتوای الکترونیکی و سخنرانی ارایه شد. در انتهای هر درس، پرسشنامه استاندارد رضایت مندی دانشجویان از روش تدریس استاد تکمیل گردید. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار آماری SPSS 26 انجام شد. جهت توصیف اطلاعات از میانگین، انحراف معیار و جهت تحلیل داده ها از آزمون های آنالیز واریانس، کروسکال والیس و من ویتنی استفاده شد.

یافته های تحقیق نشان داد که بیشترین میزان نمره رضایت مندی دانشجویان در درس آشنایی با بیماری های داخلی با استفاده از روش کلاس وارونه 5/45 ± 34/94، در هر دو درس اصول استریلیزاسیون و اصطلاحات پزشکی با روش سخنرانی به ترتیب 6/95 ± 38/20 و 5/90 ± 37/88 بود. نتایج آزمون آنالیز واریانس یک طرفه نشان داد که بین میانگین نمره رضایتمندی در روش سخنرانی در دروس مختلف ارتباط معنی دار آماری وجود ندارد (p=0/316, F=1/181). همچنین نتایج نشان داد که بین میانگین نمره رضایتمندی در روش ارایه محتوای الکترونیکی در دروس مختلف ارتباط معنی دار آماری وجود ندارد (p=0/255, H=2/73). نتایج  نشان داد که در روش وارونه، بین میانگین نمره رضایتمندی در دو درس، ارتباط معنی دار آماری وجود ندارد.

مطالعه حاضر نشان داد که دانشجویان از هر سه روش تدریس ارایه شده رضایت دارند. میزان رضایتمندی دانشجویان از آموزش با روش کلاس وارونه و سخنرانی بیشتر از ارایه محتوای به صورت الکترونیکی بود.